Stanisław Achremczyk, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
Przemiany cywilizacyjne na Mazurach w XIX stuleciu

Autor przedstawił wiek XIX na Mazurach jako czas przyspieszonego nadrabiania opóźnień cywilizacyjnych wobec ludności mazurskiej. Paradoksem tego stulecia jest również to, że w czasie kiedy jako społeczność południowej części Prus Wschodnich została uznana przez niemieckich współobywateli ich odrębność etniczną, zaczął się proces rozpadu tej grupy.

Obok przemian cywilizacyjnych przyczynami dezintegracji społeczności mazurskiej były też wzrost nacjonalizmów i masowa emigracja zarobkowa, głównie do Zagłębia Ruhry (Bochum, Gelsenkirchen).

Grzegorz Jasiński, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,
„Walka kościelna” w południowej części Prus Wschodnich (1933–1939)

W artykule przedstawiono sytuację wewnętrzną w Kościele ewangelickim na Mazurach w czasie panowania narodowego socjalizmu (1933-1945). Badacze zajmujący się dotychczas tą problematyką koncertowali się przede wszystkim na opozycyjnej wobec nazizmu działalności Kościoła Wyznającego (Bekennende Kirche). Autor niniejszego opracowania zajął się przede wszystkim drugim fragmentem struktur kościelnych, który stanowili Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen), dominujący politycznie na terenie Prus Wschodnich.

W czasie trwania „walki kościelnej” ok. 140 duchownych przypłaciło swoją działalność krótszymi bądź dłuższymi aresztami i więzieniami, kilkunastu trafiło przejściowo do obozów koncentracyjnych, 15 usunięto z prowincji, czterech zdjęto z urzędu, pięciu otrzymało bezterminowy zakaz wygłaszania kazań. Wśród nich był Karl Heinrich Heldt, w latach 1929-1945 pełniący urząd proboszcza w Białej Piskiej. Po 1933 r. związał się z Kościołem Wyznającym, w okresie hitlerowskim prowadził nabożeństwa w języku polskim.

Zaginął wraz z żoną w czasie ucieczki przed Armią Czerwoną. W 2006 r. jego imieniem nazwano salę w domu parafialnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Białej Piskiej, a na miejscowym cmentarzu odsłonięto tablicę poświęcona jego osobie.

Norbert Kasparek, Olsztyn,
Miejsce i rola granicy wschodniopruskiej w powstaniu listopadowym

Prezentowany artykuł stanowi fragment większej całości, tj. N. Kasparek, Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831-1832, Olsztyn 2001. Autor specjalizuje się w historii Polski XIX wieku, historii wojskowości, dziejach Litwy, Wielkiej Emigracji i edytorstwie historycznym. W polskiej historiografii bardzo często zwraca się uwagę na oddziaływanie powstania listopadowego na rozwój świadomości narodowej ludności polskiej w Prusach Wschodnich.

Mniej uwagi poświęca się natomiast procesowi odwrotnemu, a mianowicie, iż pobyt kilkunastu tysięcy ludzi (w tym kilku tysięcy oficerów), którzy schronili się w Prusach musiał zostawić w jej pamięci jakiś ślad. I właśnie tym zagadnieniom, jak i relacjom władz pruskich wobec powstania listopadowego, autor poświęca w swoim opracowaniu szczególną uwagę.

Jakub Knyżewski, Ełk,
Polska odyseja. Życie i służba pułkownika Leona Silickiego

Pod koniec 2016 r. postacią płk. Leona Silickiego, dawnego mieszkańca Pisza, spoczywającego na piskim cmentarzu, zainteresowało się grono kilku osób. Wcześniej pamięć o tej osobie z powodów politycznych uległa niemal całkowitemu zatarciu. Powstały wtedy Komitet Społeczny „Ratowania Pamięci płk. Leona Silickiego Bohatera Walk o Niepodległość Polski w Latach 1918-1920” zorganizował zbiórkę publiczną, dzięki której ufundowano tablicę ku pamięci płk.

Leona Silickiego, zamieszczoną na jednej z kamienic przy Pl. Daszyńskiego w Piszu. Jesienią 2017 r., na mocy uchwały Rady Miejskiej w Piszu, płk L. Silicki stał się patronem jednej z ulic w mieście. Dzięki działaniom Komitetu możliwa była również kwerenda archiwalna w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie i Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, która umożliwiła powstanie niniejszego artykułu.

Autor opracowania dołożył wszelkich starań by przybliżyć zapomnianą postać płk. L. Silickiego, a jednocześnie bardzo zasłużoną dla sprawy polskiej w latach 1917-1921, którą los rzucił pod koniec życia do Pisza.

Jarosław Krawczyk, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku,
Mazury, Puszcza Piska – naturalny plan zdjęciowy

Przedmiotem opracowania są zmiany wizerunku leśnika w aspekcie kulturowym, socjologicznym i etnologicznym w filmach fabularnych powojennej kinematografii polskiej. Filmy z leśnikami w rolach głównych realizowano od początku lat 60. XX wieku przez ponad dwie i pół dekady. Od połowy lat 80. żaden z reżyserów nie nakręcił filmu, którego głównym bohaterem był leśnik.

Zdjęcia do filmów kręcono m.in. na Mazurach i w Puszczy Piskiej. Miejsca te stały się naturalnym planem zdjęciowy dwóch filmów fabularnych z leśnikami w rolach głównych, zrealizowanych pod koniec lat 70., którym autor artykułu poświęcił więcej uwagi. Pierwszym z nich jest „Azyl” (1978), którego scenariusz opracowano na podstawie powieści Jerzego Putramenta „Puszcza”, a zdjęcia do filmu kręcono m.in. w leśniczówce Czapla, Karwicy Mazurskiej i Pogobiu Tylnym.

Z kolei 6. i 7. odcinek serialu „Punkt widzenia” (1980), w których pojawia się zawód leśnika kręcono w Nadleśnictwach Ramuki pod Olsztynem i Mrągowo. W drugiej części artykułu J. Krawczyk przedstawił opis tych filmów, wzbogacony o recenzje, anegdoty, ciekawostki z planu zdjęciowego i rozmowy z twórcami filmów i leśnikami pomagającymi ekipom filmowym przy nagrywaniu zdjęć. Cenne są też dołączone do tekstu zdjęcia pochodzące z planu filmowego.

Zbigniew Kudrzycki, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna w Ostrołęce,
Wyniki plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 lipca 1920 roku w powiecie piskim

Pomimo, iż Polski Główny Urząd Statystyczny oficjalne wyniki plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu na szczeblu powiatów opublikował już w 1923 r., jednak dotąd nie były w polskiej historiografii wykorzystywane. W opublikowanych przez GUS wynikach plebiscytu podano również uprawnionych do głosowania, liczbę ludności w 1910 i 1919 r., z podziałem na język, którym posługiwali się mieszkańcy obszaru plebiscytowego.

Zestawienie wyników Urzędu Statystycznego z wynikami zachowanymi w Archiwum Państwowym w Olsztynie, pokazuje niewielkie różnice między poszczególnymi źródłami, co stało się przedmiotem badań autora artykułu. Według historyka różnice w wynikach głosowania powstały najprawdopodobniej wskutek błędów osób pracujących przy głosowaniu, lecz nie zmieniają ogólnego wyniku plebiscytu, jaki dotąd został ukształtowany w historiografii polskiej i niemieckiej.

W publikowanych dokumentach, w kilku przypadkach w gminach – obwodach głosowania, nie zostały wpisane liczby głosów oddane z poszczególnych list.

Dariusz Nawrot, Uniwersytet Śląski w Katowicach,
Największe zwycięstwo Tadeusza Kościuszki

Autor, specjalizujący się w badaniach dziejów ziem polskich u schyłku Rzeczypospolitej i w epoce napoleońskiej, w niniejszym opracowaniu ukazuje Tadeusza Kościuszkę nie tylko jako wodza i polityka, ale też jako zwykłego człowieka, z jego silnymi stronami oraz słabościami.

Pamięć o wydarzeniach powstania z 1794 r. i o jego Naczelniku odegrała kluczową rolę w budowaniu świadomości narodowej Polaków w okresie zaborów, ale też pamięć o udziale w insurekcji chłopów przyczyniła się do budowy poczucia tożsamości narodowej tej grupy społecznej na ziemiach polskich i wg autora opracowania otworzyła drogę do odzyskania państwowości w 1918 r.

Stąd też w 1917 r., w setną rocznice jego śmierci, społeczeństwo fundowało w większych i mniejszych miejscowościach liczne popiersia, tablice i obeliski, widząc w nim symbol walki i nadziei na niepodległą Polskę. Postać Tadeusza Kościuszki jest również warta przypomnienia w działaniach upamiętniających 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę.

Piotr Olszak, Pisz,
Wpływ umocnień Twierdzy Johannisburg na współczesny plan Pisza

Autor, z wykształcenia architekt, dokonał analizy, jaki wpływ miała twierdza Johannisburg na kształt architektoniczny dzisiejszego Pisza, a zwłaszcza na układ pierzei rynku, przebieg ulic w średniowieczu i obecnie, czy kształt działek geodezyjnych.

Dziedzictwo twierdzy zostało utrwalone nawet w nazewnictwie ulic (Okopowej i Piaskowa). Twierdza Johannisburg była jednym najważniejszych elementów w systemie obronnym Prus w XVII wieku i chroniła szlak komunikacyjny z Mazowsza do Królewca. Kształt tej twierdzy znany jest przede wszystkim z tzw. Planu Drezdeńskiego, sporządzonego dla Augusta II Mocnego przez kartografa Furstenhoffa w 1617 r. Stanowiła ona ogromne przedsięwzięcie gospodarcze, geodezyjne i budowlane. Choćby z tego powodu twierdza warta jest upamiętnienia w przestrzeni publicznej współczesnego Pisza.

Ryszard Wojciech Pawlicki, Muzeum Ziemi Piskiej,
Z dziejów piskiej „Sklejki”

Historia piskiej „Sklejki” nie rozpoczęła się w 1946 r., kiedy na zjeździe we Wrocławiu poświęconym zagadnieniom odbudowy i zagospodarowania tzw. ziem zachodnich zapadła decyzja o jej szybkiej odbudowie. Podwaliny pod rozwój przemysłu sklejek na Mazurach dał tartak Carla Haasego pochodzący z przełomie XIX i XX wieku, po jego odbudowie ze zniszczeń podczas działań wojennych w latach 1914-1915.

Na początku lat 20. XX wieku firma Hassego przejął Wilhelm Kraus z Bawarii i dynamicznie ją rozwinął. Po licznych przekształceniach własnościowych i strukturalnych zakład przetrwał jako „Sklejka-Pisz” Paged S.A. Odegrał znaczącą rolę w odbudowie Pisza zniszczonego w 75% pod koniec II wojny światowej. Zakład partycypował też w późniejszym rozwoju infrastruktury miasta (m.in. „domu nauczyciela”, przychodni lekarskiej, pływalni krytej).

Artykuł przedstawia wybrane i ciekawsze epizody z historii piskiej „Sklejki”, z wykorzystaniem bogatej bazy źródłowej, która do tej pory nie była badana.

Krzysztof Andrzej Worobiec, Muzeum w Kadzidłowie,
Niechciani obcy i inni - Żydzi i Cyganie

W artykule została przedstawiona w sposób syntetyczny historia osadnictwa i obecności w dwóch niewielkich grup narodowościowych: Żydów w Prusach Wschodnich, na Mazurach i powiecie piskim; Cyganów (Romów) w Europie, Prusach i Puszczy Piskiej. Pomimo stosunkowo niewielkiej liczby Żydzi stanowili filar miejscowego handlu i przyczynili się do ożywienia gospodarczego nie tylko Mazur, ale też stosunkowo zacofanej na tle innych części Niemiec prowincji wschodniopruskiej.

Romowie stanowili jeszcze bardziej egzotyczną, intrygującą i najmniej znaną niemieckim współobywatelom i badaczom folkloru grupę etniczną. Z tego powodu byli też najmniej akceptowaną i dyskryminowaną społecznością. Dzięki tej publikacji, wzbogaconej licznymi ilustracjami, czytelnik ma okazję poznać intersujące fakty z dziejów obu grup narodowościowych, ze szczególnym akcentem położonym na Ziemię Piską i Puszczę Piską.

Tomasz Wyżlic, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,
Echa wojny polsko-sowieckiej 1920 roku na Warmii i Mazurach

Dzieje wojny polsko-sowieckiej w latach 1919-1920 do niedawna należały do najmniej znanych rozdziałów polskiej historii najnowszej, ponieważ do 1989 r. z powszechnie znanych powodów temat ten był pomijany lub przedstawiany pobieżnie, a nawet fałszywie. Tomasz Wyżlic, autor interesującej publikacji książkowej pt. „Orzysz 1920.

Oddziały polskie i sowieckie internowane w Niemczech” (2016), która w historiografii polskiej jest pierwszym opracowaniem poświęconym problemowi internowania na terenie Prus Wschodnich w 1920 r. oddziałów polskich i sowieckich, tym razem podjął się zadania by przybliżyć czytelnikom, echa wojny polsko-sowieckiej 1920 r. w południowej części Prus Wschodnich. Niemcy wobec tej wojny ogłosiły neutralność, ale nie uchroniło to ich od jej następstw.

Wobec niepowodzeń na froncie w lipcu 1920 r. najpierw granicę Prus Wschodnich przekroczyły oddziały polskie (ok. 2 tys.), co dla Niemców było dużym zaskoczeniem. Ponownie w sierpniu 1920 r., po tzw. cudzie nad Wisłą, Niemcy musieli internować kolejne oddziały przekraczające ich granicę, tym razem sowieckie (ok. 50 tys.), które schroniły się w Prusach Wschodnich przed zagładą lub niewolą polską. Ze względu na nadgraniczne położenie szczególna rola w tej wojnie przypadła Orzyszowi, gdzie w miejscowych koszarach i na tamtejszym poligonie powstał obóz internowania.

Zbigniew Chojnowski, UWM w Olsztynie,
Mazurzy i Michał Kajka wobec odrodzenia się państwa polskiego w 1918 roku

Autorem opracowania jest Zbigniew Chojnowski, historyk literatury, krytyk literacki, znany badacz twórczości Michała Kajki. Tematem przewodnim artykułu jest postawa Mazurów, a przede wszystkim Michała Kajki, wobec odrodzenia się państwa polskiego w 1918 r.

Choć polscy historiografowie twierdzą, że pojawiła się wtedy niepowtarzalna szansa pozyskania Mazurów dla polskości, jednak należy pamiętać, że większość z nich czuła się mocno związana z państwem prusko-niemieckim. Tylko nieliczni, jak poeta ludowy M. Kajka z Ogródka spod Orzysza, reprezentowali inne postawy.

W jego twórczości można zauważyć pozytywny oddźwięk wobec odzyskania przez Polskę niepodległości. Możemy doszukać się w niej też obrazu wiedzy poety na temat ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej Polski.

Wydawca: Muzeum Ziemi Piskiej, pl. Daszyńskiego 7, 12-200 Pisz, www.muzeumziemipiskiej.pl

Oprac. Ryszard Wojciech Pawlicki

„Znad Pisy”, 2018, nr 24, Spis treści

1. Aneta Agnieszka Karwowska, Wprowadzenie, s. 6
2. Jerzy Tadeusz Krzywoszewski, Wiersz, s. 8
3. Kronika wydarzeń, s. 10
4. Z ARCHIWUM
   • Aneta Agnieszka Karwowska, Ksiądz Franciszek Kącki – duszpasterz dla uchodźców, s. 26
5. HISTORIA
   1. Dariusz Nawrot, Największe zwycięstwo Tadeusza Kościuszki, s. 38
   2. Norbert Kasparek, Miejsce i rola granicy wschodniopruskiej w powstaniu listopadowym, s. 56
   3. Stanisław Achremczyk, Przemiany cywilizacyjne na Mazurach w XIX stuleciu, s. 70
   4. Zbigniew Kudrzycki, Wyniki plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 lipca 1920 roku w powiecie piskim, s. 100
   5. Tomasz Wyżlic, Echa wojny polsko-sowieckiej 1920 roku na Warmii i Mazurach, s. 104
   6. Grzegorz Jasiński, „Walka kościelna” w południowej części Prus Wschodnich (1933–1939), s. 114
   7. Jerzy Marek Łapo, „Bo nikt się temu opierać nie będzie” Czy ksiądz Wojciech Rogaczewski miał rację?, s. 126
   8. Ryszard Wojciech Pawlicki, Z dziejów piskiej „Sklejki”, s. 136
6. FORTYFIKACJE
   1. Piotr Olszak, Wpływ umocnień Twierdzy Johannisburg na współczesny plan Pisza, s. 162
7. LITERATURA
   1. Zbigniew Chojnowski, Mazurzy i Michał Kajka wobec odrodzenia się państwa polskiego w 1918 roku, s. 178
8. SPOŁECZEŃSTWO
   1. Krzysztof Andrzej Worobiec, Niechciani obcy i inni - Żydzi i Cyganie, s. 184
   2. Jarosław Krawczyk, Mazury, Puszcza Piska – naturalny plan zdjęciowy, s. 210
9. WSPOMNIENIA
   1. Aneta Agnieszka Karwowska, Marian Wolski – wspomnienia Sybiraka, s. 232
10. SYLWETKI
    1. Jakub Knyżewski, Polska odyseja. Życie i służba pułkownika Leona Silickiego, s. 242
11. MATERIAŁY
    1. Materiały do bibliografii Ziemi Piskiej. Część 17, s. 278
12. LIST DO REDAKCJI, s. 284
13. AUTORZY „ZNAD PISY”, s. 286