Promocja najnowszego wydania odbyła się 22 listopada 2019 r. podczas uroczystej gali, która stanowiła zwieńczenie obchodów półwiecza działalności Muzeum Ziemi Piskiej.

Ze względu na dużą liczbę zaproszonych gości i piszan chcących wziąć udział w tym niecodziennym wydarzeniu kulturalnym impreza jubileuszowa zorganizowana została w sali widowiskowej Piskiego Domu Kultury. Program obejmował m.in. wystąpienie prof. dr. hab. Stanisława Achremczyka z Olsztyna, film o Muzeum Ziemi Piskiej oraz koncert kwintetu dętego Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego wraz z solistami pt. „Powróćmy jak za dawnych lat”.

***

Kronika Muzeum Ziemi Piskiej 1969–2019,
oprac. Łukasz Szymański, Muzeum Ziemi Piskiej

Zamiast tradycyjnej kroniki wydarzeń społeczno-kulturalnych do bieżącego wydania „Znad Pisy” opracowane zostało na podstawie materiałów archiwalnych i doniesień prasowych kalendarium zawierające najważniejsze wydarzenia z półwiecza Muzeum.

Aneta Agnieszka Karwowska, Muzeum Ziemi Piskiej, 
50 lat Muzeum Ziemi Piskiej – najważniejsze fakty z dziejów

Autorka skupiła się na tym by ukazać fenomen rozwoju placówki od niewielkiego muzeum regionalnego powołanego z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Piskiej po instytucję z bogatymi zbiorami i zaangażowaną w promocję Ziemi Piskiej. Artykuł w dużej mierze powstał o unikalne materiały archiwalne zgromadzone w muzeum, zapisy w kronikach i relacje osób, które miały wpływ na jego rozwój lub w inny sposób były z nim związane. Uzupełnieniem opracowania są krótkie biogramy kierowników i dyrektorów muzeum w latach 1969-2019 oraz wykaz laureatów Osobowości Ziemi Piskiej.

Ryszard Wojciech Pawlicki, Muzeum Ziemi Piskiej, 
Towarzystwo Miłośników Ziemi Piskiej – wybrana problematyka

Autor przedstawił wybrane wydarzenia związane z TMZP, które na trwałe wpisały się w powojenną historię Pisza i powiatu piskiego. W latach 1965-1975 stowarzyszenie inicjowało rozwój miasta i regionu, m.in. współtworzyło Muzeum Ziemi Piskiej, izby regionalne i leśne, organizowało imprezy kulturalne. W późniejszym okresie ograniczyło się do działalności edytorskiej („Komunikaty Znad Pisy”, „Znad Pisy”, „Echa Piskie”). W przeciwieństwie do innych ośrodków na Mazurach TMZP nie wytrzymało przemian społeczno-politycznych po 1990 r. i nastąpił proces dezintegracji stowarzyszenia. Z bogatego dorobku TMZP do obecnych czasów przetrwało jedynie muzeum, które od 1995 r. z powodzeniem kontynuuje wydawanie periodyku „Znad Pisy”.

Pod nazwą „Zagubione wioski Puszczy Piskiej” kryje się autorski projekt Stowarzyszenia Sadyba z Kadzidłowa, realizowany wraz partnerami w latach 2009-2011 w formie cyklu warsztatów dla wolontariuszy z Polski, Rosji i Niemiec. Poza działaniami wolontariackimi przeprowadzono kwerendę archiwalną, badania historyczne, odtwarzanie i opisywanie historii zagubionych wiosek Puszczy Piskiej. Oznakowano też szlak pieszo-rowerowy i szlak przyrodniczo-kulturowy przez malownicze zakątki Puszczy Piskiej. Zwieńczeniem projektu stały się publikacje (mapy, przewodnik-folder i książka) mające ocalić od zapomnienia dziedzictwo kulturowe zagubionych wiosek Puszczy Piskiej. Po krótkiej przerwie przedsięwzięcie to kontynuowane jest przez kolejne lata.

Andreas Göttmann, Sabine Grabowski, Fabio Huuk, Alisa Killdau, Christoph Nonn, Bartlomiej Ondera, Dominik Pietruschka, Katrin Strassnick, Ewelina Wypustek, Uniwersytet Heinricha Heinego i Fundacja Domu Gerhart Hauptmanna w Düsseldorfie,
Paski. Historia zaginionej wsi na Mazurach

Jest to najobszerniej opracowana historia nieistniejącej już wsi Paski w Puszczy Piskiej, założonej w 1495 r. w pobliżu Pisy. Autorami artykułu jest 9 badaczy, uczestników projektu realizowanego przy współpracy ze stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”. Badaczom historii wsi Paski udało się dotrzeć do nieznanych lub mało znanych dokumentów z zasobów Archiwum Państwowego w Olsztynie, Tajnego Archiwum Państwowego Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego (niem. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz) z siedzibą w Berlinie i Centralnego Archiwum Ewangelickiego w Berlinie. Rok 1945 stał się dla Pasków, podobnie jak dla kilkudziesięciu innych wsi i osad Puszczy Piskiej, czasem „małej apokalipsy”. Bogata historia wsi po pięciu wiekach istnienia została nagle przerwana w styczniu 1945 r. w wyniku przejścia frontu wojennego i jego późniejszych następstw.

Stanisław Achremczyk, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 
Literaci i uczeni – mazurscy pastorzy XVII-XVIII wieku

W artykule przedstawiono sylwetki literatów i uczonych spośród mazurskich pastorów, w kontekście rozwoju Reformacji, która na Mazurach zbiegła się z falą osadnictwa polskiego. Autor skupił się przede wszystkim na tym by ukazać znaczenie duchownych ewangelickich, ich zainteresowania naukowe i duszpasterskie. Reformacja przyniosła rozwój drukarstwa i książki polskiej w Prusach Książęcych.

Alicja Dobrosielska, Towarzystwo Naukowe Pruthenia, 
Nie goście tylko gospodarze, Nie obcy tylko swoi. Prusowie w średniowiecznych miastach pruskich

Zainteresowania badawcze autorki dotyczą historii ziem pruskich w okresie średniowiecza i nowożytności oraz historii społecznej. W niniejszym opracowaniu nie podjęła się próby ukazania demograficznego udziału i roli statusu ludności autochtonicznej w miastach pruskich, a jedynie krytycznego przeglądu dotychczasowych sposobów ujmowania tego problemu.

Paweł Lekki, Dziennikarz Polskiego Radia, 
Wrzesień 1939 roku na granicy z Prusami Wschodnimi

Autor, członek stowarzyszenia Klub Miłośników Dawnych Militariów Polskich w Warszawie, przedstawił rolę i znaczenie polskich obiektów fortyfikacyjnych podczas działań wojennych we wrześniu 1939 r. na piskim odcinku pogranicza mazursko-kurpiowskiego. Uzupełnieniem tej narracji jest opis walk w pierwszych dniach wojny na terenie powiatu piskiego, a więc rozgrywających się na terytorium nieprzyjaciela. Wypady pododdziałów i oddziałów polskich w kierunku na Białą Piską, Drygały i Jeże, mające na celu rozpoznanie na terytorium wroga jego sił i zamiarów, należą w historiografii kampanii wrześniowej wciąż do mało znanych.

Anna Sylwia Czyż, Instytut Historii Sztuki UKSW w Warszawie, 
Rzeźby z rodowego cmentarza Kullak-Ublick

Trzy rzeźby drewniane przedstawiające Chrystusa oraz św. Piotra i św. Pawła z nekropolii rodowej w podorzyskiej wsi Ublik, pierwotnie usytuowane były w prześwitach drugiej kondygnacji muru opasującego centralną część rodowej nekropolii. Należą obecnie do ciekawszych i cenniejszych eksponatów Muzeum Ziemi Piskiej. Zostały odnalezione w 1972 r. i uratowane przed zniszczeniem przez Mieczysława Kulęgowskiego, założyciela piskiego muzeum. Rzeźby przez autorkę artykułu wydatowane zostały na połowę XIX w. Według lokalnych tradycji rzeźby pochodzą z Włoch, czego jednak nie potwierdzają badania historyczne. Zdaniem autorki przeczą temu zarówno forma figur jak i użyty materiał, drewno lipowe, które w XIX w. było absolutnie dominującym materiałem rzeźbiarskim w Prusach.

Anna Sylwia Czyż, Instytut Historii Sztuki UKSW w Warszawie, 
Ława myśliwska z Muzeum Ziemi Piskiej

Tematem artykułu jest bogato zdobiona przyścienna ława skrzyniowa, zwana potocznie ławą myśliwską, przedstawiona z punktu widzenia historyka sztuki. Odnaleziona i pozyskana została do muzeum w leśniczówce Ruczaj (w pobliżu Karwicy). Na wystawie stałej Muzeum Ziemi Piskiej prezentowana jest od 1977 r. i stanowi świadectwo tradycji łowieckiej związanej z Puszczą Piską. Badania przeprowadzone przez historyka sztuki wskazują jednoznacznie, że mimo widniejącej na zaplecku daty „1780” mebel ten powstał w drugiej połowie XIX w., co wcale nie umniejsza jego historycznej i artystycznej wartości.

Anna Sylwia Czyż, Instytut Historii Sztuki UKSW w Warszawie, 
Zabytkowe szaty liturgiczne z diecezji ełckiej – na marginesie wystawy w Muzeum Ziemi Piskiej

Opracowanie powstało jako pokłosie wystawy szat liturgicznych z diecezji ełckiej zorganizowanej przez Muzeum Ziemi Piskiej od 27 lutego do 7 maja 2017 r. Był to pierwszy przegląd zabytkowych parametrów przechowywanych w jej kościołach. Najstarsze i najcenniejsze szaty pochodziły ze świątyń w Bargłowie Kościelnym, Janówce i Augustowie. Duża liczba zwiedzających potwierdziła potrzebę organizowania tego typu wystaw przez placówkę muzealną w lokalnej społeczności.

Jakub Knyżewski, Muzeum Historyczne w Ełku, 
Fenomen „Heimat” na łamach „Johannisburger Heimatbrief”

Autor szkicu podjął się omówienia koncepcji Heimatu przedstawionego na łamach periodyku „Johannisburger Heimatbrief”, wydawanego od 1955 r. przez piskie ziomkostwo w Niemczech (Kreisgemeinschaft Johannisburg). Problematyka ta bywa rzadko poruszana na łamach takich pism jak „Znad Pisy”. Periodyki wydawane przez poszczególne ziomkostwa powiatowe traktowane są jako źródło przede wszystkim wiedzy historycznej, a nie socjologicznej. Mimo upływu ponad 70 lat od zakończenia II wojny światowej jest to wciąż aktualna problematyka nie tylko w środowisku byłych mieszkańców Mazur. Bez jej zrozumienia nie da się w pełni poznać historii Mazur i samych Mazurów.

Ewelina Grześkiewicz, Instytut Języka Polskiego PAN w Krakowie, 
Dni, miesiące i pory roku w przysłowiach z Mazur i Warmii, czyli, co o upływie czasu mówiono

Autorka zajęła się opisem przysłów obecnych w gwarze Warmii i Mazur, a które mają związek z upływem i zmianami czasu oraz wpływem pór roku na codzienne życie ich mieszkańców. Nie bez znaczenia pozostaje religijność, odmienna Mazurów i Warmiaków. Autorka zwróciła też uwagę na to, że wspólnota mazurska bardziej niż inne kultywowała współżycie i współistnienie z cyklem natury, co ma swoje odzwierciedlenie w przysłowiach.

Bogusław Wołoszański, Dziennikarz, autor książek historycznych i programów telewizyjnych, 
Twierdza Mazury

Esej historyczny znanego popularyzatora historii XX w., autora licznych książek i programów telewizyjnych. Autor przedstawił znaczenie strategiczne Krainy Wielkich Jezior Mazurskich ze szczególnym uwzględnieniem okolic Pisza i Rucianego-Nidy w kontekście przygotowań i wpływu na przebieg działań bojowych podczas I i II wojny światowej.

Izabela Mellin-Wyczółkowska, Mazurska Pracownia Archeologiczna „Rutka”, Mariusz Wyczółkowski, Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie, 
Archeologiczne badania sondażowo-rozpoznawcze reliktów bramy zamku w Piszu

W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostały wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2017 r. w związku z planowaną budową parkingu przy ul. Gizewiusza (dawny Plac Zamkowy). Prace sondażowe i rozpoznawcze wykonała Mazurska Pracownia Archeologiczna „Rudka”, po zachodniej stronie dawnego zamku. W trakcie badań odkryto m.in. dalsze relikty szyi bramy zamku zakończone fragmentem muru baszty (barbakanu).

Jerzy Marek Łapo, Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie, 
Dzban z urwanym uchem – rzecz o późnośredniowiecznym naczyniu z jeziora Roś

Historia glinianego naczynia ze zbiorów Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu (pod nr. inwen. MZP/H/199), wyłowionego z jeziora Roś. Niestety, nie są znane, przynajmniej na dziś, szczegóły okoliczności jego odkrycia. Wiadomo jedynie, że naczynie trafiło do zbiorów muzealnych, kiedy dyrektorem był Mieczysław Kulęgowski (przed 1998 r.).

Zbigniew Chojnowski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 
Kobiety literatury związane z Warmią i Mazurami (wokół religii, folkloru i narodu)

Na wybranych przykładach, głównie z przełomu XIX i XX w. autor przedstawił kobiety literatury związane z Warmią i Mazurami. Ich twórczość rozwijała się wokół religii i folkloru regionu, niekiedy zawierała polskie wątki narodowe. Skupianie się na powyższych kwestiach zamknęło się ostatecznie z końcem XIX w. W ostatnich dekadach pisarki i poetki odkrywają na Warmii i Mazurach nowe możliwość literackich inspiracji. Niektóre z nich jak Alicja Bykowska-Salczyńska czy Katarzyna Enerlich wykorzystując regionalność tematyki z powodzeniem uprawiają literaturę wysokoartystyczną.

Wojciech Kass, Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu, 
Notes (lipiec – październik 2010, fragmenty)

Wybrane fragmenty zapisów ze swoistego dziennika literackiego, w których można znaleźć odniesienia do wydarzeń i znanych osób związanych z regionem (m.in. Kira Gałczyńska, Konstanty I. Gałczyński, Zofia Góralczyk-Markuszewska, Jerzy Krzywoszewski, Mieczysław F. Rakowski, Günter Schiwy).

Wojciech Charewicz, dziennikarz, kucharz, podróżnik, myśliwy, wędkarz i szachista. Badacz kultury kulinarnej regionów Polski, 
Kultura kulinarna Mazurów

Autor, znany dziennikarz i podróżnik, a przede wszystkim znawca tematyki kulinarnej, po raz pierwszy na łamach „Znad Pisy” poruszył kulturę i tradycję kuchni mazurskiej. Ze względu na procesy migracyjne i przemiany społeczno-polityczne jakie dokonały się po 1945 r. wiele cennych potraw o mazurskim rodowodzie zostało bezpowrotnie zapomnianych. Dlatego należy docenić każdą inicjatywę zmierzającą do pielęgnowania, dokumentowania i popularyzowania bogatej i niepowtarzalnej kultury kulinarnej Mazurów.

Wydawca: Muzeum Ziemi Piskiej, al. Daszyńskiego 7, 12-200 Pisz, www.muzeumziemipiskiej.pl

Oprac. Ryszard Wojciech Pawlicki