Tym razem chciałbym zwrócić uwagę na zmianę nazewnictwa w okresie okupacji hitlerowskiej. Ze względu na ograniczone możliwości przekazu skupię się stronniczo tylko na „moich Pałukach”, czyli na pograniczu obecnych gmin Rogowo i Gąsawa.

Do 1989 r. ze względu na wszechobecną cenzurę ograniczone były możliwości poznawcze tego zagadnienia. Dawne nazwy miejscowości pojawiały się w przestrzeni publicznej najczęściej we wspomnieniach (i to w sferze werbalnej) mieszkańców, którym przyszło żyć podczas okupacji hitlerowskiej. Niektóre z nich miałem okazję zasłyszeć osobiście.

W obecnych czasach technologie informacyjne (a zwłaszcza internet) pozwalają docierać do różnych źródeł, w tym niemieckojęzycznych dotyczących lat 1939-1945, które w wielu przypadkach okazują się bezcenne. Aby ułatwić korzystanie z nich pozwoliłem sobie na uporządkowanie i usystematyzowanie kwestii nazewnictwa „moich Pałuk”.

Przez dwa pierwsze miesiące okupacji funkcjonowały władze wojskowe (tzw. zarząd wojskowy). Z dniem 26 października 1939 r. w życie weszło Zarządzenie Hitlera o nowym podziale administracyjnym okupowanych ziem polskich co w praktyce oznaczało ustanowienie cywilnych władz administracyjnych. Granice większości powiatów i gmin pozostawiono bez zmian do ich przedwojennego stanu.

I tak dotychczasowa polska gmina:

• Rogowo z sołectwami (Dorfgemeinde) Bożacin, Budzisław, Cegielnia, Cotoń, Czewujewo, Gałęzewko, Gałęzewo, Gościeszyn, Gościeszynek, Grochowiska Księże, Grochowiska Szlacheckie, Izdebno, Jeziora, Lubcz, Mięcierzyn, Recz, Rogowo, Rogówko, Ryszewo, Rzym, Skórki, Szkółki, Wiewiórczyn, Wola, Zalesie, Złotniki i Żurawiniec-Niedźwiady,
• Gąsawa z sołectwami (Dorfgemeinde) Biskupin, Chomiąża Szlachecka, Drewno, Gąsawa, Głowy, Godawy, Komratowo, Laski Małe, Laski Wielkie, Łysinin, Marcinkowo Dolne, Marcinkowo Górne, Niestronno, Nowawieś, Obudno, Oćwieka, Osinin, Ostrówce, Piastowo, Rozalinowo, Ryszewko, Szelejewo i Wenecja, włączone zostały do Trzeciej Rzeszy. Obie gminy pozostawiono w powiecie żnińskim (Kreis Dietfurt), ale przyłączono do nowo utworzonej rejencji inowrocławskiej (Regierungsbezirk Hohensalza) – jednej z trzech w Okręgu Kraju Warty.

Wraz ze zmianami administracyjnymi przystąpiono do zniemczania dotychczasowych nazw urzędowych miejscowości, które początkowo w większości przypadków nawiązywały do nazw obowiązujących w okresie zaboru pruskiego. 

W przypadku niektórych miejscowości w przeciągu 4. lat aż trzykrotnie zmieniano ich nazwę (np. Gościeszyn i Rogowo). Pomimo drakońskich przepisów dotyczących rugowania języka polskiego i nazewnictwa polskiego z przestrzeni publicznej możliwości akceptacji tych zmian musiały być ograniczone skoro w oficjalnych zarządzeniach landrata (starosty) żnińskiego Bause posługiwano się aż do końca wojny podwójnym nazewnictwem – niemieckim i polskim (por. ryc. 2 i 3).

Ryszard Wojciech Pawlicki

ryc.01	ryc.02	ryc.03	ryc.04

• Ryc. 1. Zarządzenie landrata żnińskiego Bause z dnia 24 maja 1943 r. w sprawie zmian nazw miejscowości w powiecie żnińskim.
• Ryc. 2. Zarządzenie landrata żnińskiego Bause z dnia 8 października 1943 r. dotyczące rejestracji koni.
• Ryc. 3. Zarządzenie landrata żnińskiego Bause z dnia 4 sierpnia 1944 r. dotyczące rejestracji koni.
• Ryc. 4. Wypis z niemieckiej książki adresowej z 1941 r. poświęcony wsi Ryszewo (wtenczas Rügen). Tłumaczenie polskie: Rügen, gmina. Okręg rządowy (rejencja) Hohensalza (Inowrocław), powiat i sąd Dietfurt (Żnin), sąd okręgowy Hohensalza (Inowrocław). 396 mieszkańców, stacja kolejowa (16 km) Tremessen (Trzemeszno), poczta i telegraf Godesberg (Gościeszyn) przez Tremessen. Gospoda: Łaniecki Jan. Młyn (wiatrak): Szałek Leo. Kuźnie: Kiełpiński Stefan, Strzeżyński Bronisław.