Wybrane zagadnienia związane ze ąwiadomoącią narodową ludnoąci wyznania ewangelickiego na przykładzie piskiej parafii

  Badając religijność ewangelików zamieszkujących mazurską parafię ewangelicko-augsburską w Piszu poruszyłem również kilku zagadnień związanych z tożsamością narodową tych ludzi. Badania socjologiczne przy pomocy kwestionariusza przeprowadziłem w latach 1990-1991 na grupie 56 respondentów, co stanowi około 28% łącznej liczby ewangelików z parafii w Piszu. Doboru próby dokonano podczas niedzielnych nabożeństw w kilku miejscowościach wspomnianej parafii przy nieocenionej pomocy księdza proboszcza - Krzysztofa Jana Reja.
   Temat świadomości narodowej jest tym bardziej interesujący, że w społeczeństwie polskim nadal funkcjonuje stereotyp katolika-Polaka i ewangelika - Niemca. Kościół Ewangelicko-Augsburski spełnia na tych terenach szczególną rolę skupiając największą liczbę wiernych wywodzących się z ludności mazurskiej(1). Mazurzy w statystykach kościelnych stanowią 80-100% wiernych2. Trzeba zaznaczyć, że życie religijne odgrywało w przeszłości i odgrywa nadal istotną rolę w podtrzymaniu tradycji i odrębności mazurskiej3. Fale nietolerancji i postępujący proces dezintegracji społecznej powodowały kolejne okresy kryzysu protestantyzmu na Mazurach w latach 50., 70. i 80.
   Temat świadomości narodowej ludności ewangelickiej jest na tyle obszerny, że było nie możliwe kompleksowe opracowanie tego zagadnienia wespół z badaniem religijności. Nawet oddzielone badania poświęcone tylko problemowi świadomości narodowej stanowiłoby z pewnością materiał dla oddzielnej pracy na ten jakże trudny i złożony temat. Dlatego artykuł ten traktuję jako pewne zasygnalizowanie problemu, a dane zebrane wśród parafian z Pisza jako zaczątek obszerniejszych i bardziej szczegółowych badań nad świadomością narodową ewangelików.

Problemy językowe

   Język używany przez mniejszości narodowe bądź etniczne stanowi jeden z czynników integrujących lub dezintegrujących tę mniejszość ze środowiskiem. Dlatego dużo wagi w badaniach nad tożsamością narodową Mazurów przykłada się do stopnia znajomości i powszechności posługiwania się językiem polskim i niemieckim, brzmieniem imion, pisowni nazwisk oraz języka, w jakim umieszcza się inskrypcje cmentarne(4).
   Upływ czasu, podejmowane w okresie powojennym działania polonizacyjne i repolonizacyjne (np. kursy języka polskiego), liczne kontakty z ludnością napływową, powszechność mas mediów powodowały, iż Mazurzy głównie z pokolenia średniego i najmłodszego, którzy nie znali języka polskiego, stosunkowo szybko go opanowali. Starsza generacja Mazurów posługiwała się w domu z reguły językiem polskim (mazurskim).
   Do końca lat 50. notowano liczne konflikty i antagonizmy na tle językowym. Jednym z przejawów izolacjonizmu Mazurów w społecznościach lokalnych było posługiwanie się publicznie językiem niemieckim. Niezadowolenie wśród ludności rodzimej wywołało np. wycofanie języka niemieckiego z kościoła i polonizacja nazwisk i imion.   W okresie późniejszym wraz z wygasaniem antagonizmów międzygrupowych i normalizowaniem się sytuacji społecznej na Mazurach, język polski stał się językiem powszechnie używanym przez ludność rodzimą.
   Współcześni Mazurzy posługują się językiem polskim, a jedynie wśród ludzi starszych spotyka się osoby mówiące gwarą mazurską5. Dobra znajomość języka niemieckiego ogranicza się najczęściej do pokoleń urodzonych przed drugą wojną światową. Dla nich niemiecki był językiem ojczystym, którym posługiwali się w szkole i poza domem. Podtrzymanie znajomości tego języka wśród Mazurów dokonuje się głównie dzięki licznym kontaktom i odwiedzinom u krewnych w Niemczech. Nie wpływa to jednak na codzienne używanie polskiego języka literackiego.
   Tabela 1 przedstawia znajomość języków obcych w korelacji z poziomem wykształcenia respondentów. Aż 78,6% badanych z parafii piskiej włada w różnym stopniu językiem niemieckim. Zauważalny jest wzrost powszechnej znajomości tego języka wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia. Świadczy to, że osoby uczące się w szkołach ponadpodstawowych wybierają jako język obcy przeważnie niemiecki. Wśród respondentów z wykształceniem podstawowym interesujący nas wskaźnik jest również wysoki - wynosi 75,8%, a przecież osoby te nie miały do tej pory okazji poznania tego języka w szkole podstawowej, można więc domniemywać, iż nauczyły się go w rodzinie.
   Większą znajomość języka niemieckiego obserwujemy wśród osób w wieku średnim i starszym - odpowiednio 87,5% i 86,7% (tab. 2). O połowę niższy wskaźnik określa grupę wiekową 19-30 lat. Wiek ma więc wpływ na znajomość języka używanego powszechnie do wojny przez ludność rodzimą Mazur.
   Można przypuszczać, że osoby w wieku średnim nauczyły się języka niemieckiego poza najbliższą rodziną, dzięki kontaktom z krewnymi mieszkającymi za granicami kraju. Takie twierdzenie sformułował jako wynik swoich badań w tym zakresie również Andrzej Sakson(6).

Problemy emigracji

  O skali problemu wyjazdu ludności mazurskiej za granicę (głównie do Niemiec) niech świadczą następujące dane liczbowe. Jeszcze w 1955 r. Kościół Ewangelicki na Mazurach skupiał 46.144 wiernych. W 1983 r. było zarejestrowanych tylko 4.300 luteran na tych ziemiach7. Z samego tylko Pisza w latach 1956-1957 wyemigrowało 0,5% ludności rodzimej, czyli 221 osób (w Piszu mieszkało w 1950 r. 4.193 Mazurów, co stanowiło 15.4% ogółu mieszkańców powiatu)(8).
   Szereg czynników przyczynił się do kolejnych masowych fal emigracji Mazurów do Niemiec. Doznane krzywdy, błędy polityki polonizacyjnej, dyskryminacja i głęboko zaawansowany proces identyfikacji ludności miejscowej z kulturą i państwem niemieckim sprawił, że ludność mazurska przyzwyczajona do ujmowania swoich problemów w kategorii izolacji od obcego środowiska, zaczęła właśnie w ten sposób rozpatrywać swoją sytuację powojenną. Ważnym czynnikiem była wroga postawa ludności napływowej, żołnierzy radzieckich i polskich oraz Urzędu Bezpieczeństwa, milicji i władz lokalnych traktujących Mazurów jako Niemców ponoszących odpowiedzialność za zniszczenia i zbrodnie wojenne. Kolektywizacja wsi okresu stalinowskiego w konfrontacji z docierającymi zza Łaby nowinami o lepszym poziomie życia krewnych również była istotnym czynnikiem utwierdzającym Mazurów w ich tymczasowości na tych ziemiach. O skali niepowodzenia polskiej polityki narodowościowej w stosunku do Mazurów może świadczyć fakt, iż pokaźna grupa działaczy mazurskich posiadająca polską świadomość narodową, czuła się odrzucona i wyemigrowała z Polski w 1957 r.
   Masowa emigracja ludności mazurskiej wzmogła procesy dezintegrujące tej społeczności. Proces ten trwa właściwie do dnia dzisiejszego, nazywany przez wielu badaczy kierunkiem rozczarowań(9).
   Lata 60. to okres tzw. cichej emigracji, nie nagłaśnianej w środkach masowego przekazu. Władze próbowały proces ten ignorować. Zmianie uległy w tym czasie stosunki Mazurów z ludnością napływową - pojawiły się więzy sąsiedzkie, a czasami również rodzinne.
   W latach 1970 i 1976 decyzje władz polskich i niemieckich o łączeniu rodzin umożliwiły wyjazdy głównie ludziom młodym wchodzącym w wiek produkcyjny. W znacznym stopniu pogłębiło to proces dezintegracji społeczności ewangelickiej. W 1973 r. z Pisza wyjechało 620 osób (0,5% ogółu ludności rodzimej)10. W 1978 r. do Niemiec wyjechał piski proboszcz ks. Henryk Sikora.
   Ponowna fala wyjazdów nastąpiła w okresie kryzysu ekonomicznego lat 80. W tym czasie głównym czynnikiem inspirującym do opuszczenia Polski były motywy ekonomiczne poparte zachętą ze strony krewnych mieszkających w Niemczech. Z Pisza w tym okresie wyjechało kilka rodzin i kilka pojedynczych osób, uszczuplając i tak już niewielką grupę tutejszej ludności rodzimej, a zarazem społeczność ewangelicką z Pisza.
   Proces emigracji ludności rodzimej, który przybrał charakter exodusu narodowego był i jest spowodowany wieloma czynnikami11. Do najważniejszych należą:
  1. Przywiązanie do państwa Niemieckiego.
  2. Trudności z adaptacją do życia w polskim kręgu państwowym i kulturowym.
  3. Przykre odczucia wywołane okresem wojennym i stalinowskim.
  4. Brak stabilizacji politycznej, ekonomicznej i społecznej w kraju.
  5. Spory o ziemię i gospodarstwa z ludnością napływową.
  6. Brak zainteresowania władz w podtrzymaniu odrębności Mazurów, którzy mieli zbyt mało przedstawicieli w organach politycznych i samorządowych szczebla lokalnego.
  7. Traktowanie Mazurów przez ludność osadniczą i władze jako obywateli drugiej kategorii.
  8. Odmienności wyznaniowe rodzące konflikty natury religijnej pomiędzy Mazurami a osiedlonymi Polakami.
  9. Niskie aspiracje edukacyjne ludności mazurskiej, w tym często słaba znajomość języka polskiego.
  10. Dysproporcje w rozwoju gospodarczym i poziomie życia pomiędzy Polską a RFN.
  11. Negatywna ocena jakości życia w Polsce w konfrontacji z rozpowszechnianym przez krewnych zza Odry obrazem współczesnych Niemiec jako ,,ziemi obiecanej".
  12. Niechęć do socjalistycznego systemu panującego w Polsce utożsamiana z brakiem perspektyw życiowych.
  13. Celowe oddziaływanie strony niemieckiej w różnych płaszczyznach mające na celu podtrzymanie poczucia odrębności i niemieckości wśród Mazurów.
   A jak obecnie kształtują się postawy parafian Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Piszu wobec emigracji oraz wyjazdów okazjonalnych. Respondenci zapytani o posiadane rodziny poza granicami kraju w zdecydowanej większości odpowiedzieli twierdząco (89,3%), wskazując na Niemcy jako kraj ich zamieszkania (tab. 3). Natężenie wyjazdów okazjonalnych poza granice Polski jest jednak niewielkie (tab. 4). Tylko 7,3% badanych wybiera się częściej niż raz w roku na zagraniczne wojaże. 39,3% ogółu badanych wyjeżdża raz na kilka lat. Ponad połowa respondentów wcale nie opuszcza terenu Rzeczypospolitej (53,5%). Wszyscy badani wyjeżdżający poza granice zapytani o kraj docelowy wyjazdów wskazali na Niemcy (46,5% ogółu ankietowanych, por. - tab. 5 ). Również wszyscy podali jako cel podróży odwiedziny krewnych mieszkających w Niemczech (42,9%) i złożenie wizyty u przyjaciół (3,6%). Tylko 5,4% respondentów (3 osoby) pracuje sezonowo w Niemczech podczas odwiedzin u krewnych (tab. 6).
   O stałym przesiedleniu się do Niemiec marzy 14,3% badanych (8 osób) z czego 3,6% chciało by zmienić kraj z przyczyn ekonomicznych, a 10,7% - z powodów narodowościowych (tab. 7).
   Fala masowej emigracji została właśnie zatrzymana. Osoby, które zostały w Polsce nie myślą o zmianie kraju zamieszkania. Chciałaby to uczynić tylko niewielka grupka osób, głównie z powodów narodowościowych. Większość respondentów posiada krewnych w Niemczech, co jest świadectwem masowej emigracji Mazurów w okresie wcześniejszym. Natężenie wyjazdów okazjonalnych jest niewielkie, często do Niemiec jeździ tylko 7,2% badanych. Ewangelicy odwiedzają swoich krewnych za Odrą przeważnie raz na kilka lat. W nieznacznym stopniu zajmują się pracą zarobkową na Zachodzie.

Problem świadomości narodowej

   Problem świadomości narodowej Mazurów jest niezwykle złożonym problemem badawczym trudnym do zweryfikowania. Andrzej Sakson wyróżnia w sferze tożsamości narodowej dwie płaszczyzny: osobowościową i indywidualno-obywatelską12. Pierwsza polega na eliminowaniu wzajemnych uprzedzeń i stereotypów międzygrupowych oraz braku poczucia odrębności lub drugorzędności w społeczeństwie. Druga płaszczyzna wyraża się w pełnym poczuciu przynależności do narodu i państwa polskiego.
   W okresie poprzedzającym przyłączenie terenów Mazur do Polski większość ludności mazurskiej identyfikowała się z państwem niemieckim i uważała siebie za Niemców. Wielu z nich nie znało języka polskiego (szczególnie pokolenie w wieku średnim i młodszym). Gdy Mazury stały się w wyniku traktatów pokojowych integralną częścią Polski, pojawił się problem włączenia ludności rodzimej w nurt polskiego życia narodowego. Na przeszkodzie działań w tym kierunku stał szereg trudności, o których wspomniałem już częściowo wcześniej. Słuszna okazała się polityka realizowana w pierwszych latach powojennych, mająca na celu pozyskanie ludności rodzimej poprzez bazowanie na jej mazurskości. Jednak nadchodzący okres stalinizmu zdecydowanie odrzucił drogę wiodącą do polskości przez mazurskość. Metodami administracyjnymi stosując przemoc i terror wymuszono u części Mazurów przyznanie się do polskości poprzez przyjęcie polskiego obywatelstwa (akcje tzw. paszportyzacji). Nie wszyscy jednak Mazurzy byli w stanie zaakceptować nową narodowość i pozostawali na marginesie życia społecznego, bądź emigrowali do Niemiec. Warto wspomnieć, że starania o wyjazd z Polski możliwe były tylko na podstawie podpisania deklaracji o niemieckości. Część Mazurów odeszła od polskości, co można było zaobserwować również wśród działaczy mazurskich walczących wcześniej o polskość tych ziem. Zaczęto masowo manifestować przynależność do narodu niemieckiego.
   Mazurzy, jako społeczność pogranicza, mieli inny stosunek do spraw narodowych niż społeczności jednorodne. Problem narodowości był często czymś do czego nie przywiązywano nadmiernego znaczenia, był elementem zmiennym co wynikało z doświadczeń historycznych. Mazurzy, uważani przed wojną przez Niemców za Polaków i zmuszani do przyjęcia Volkslisty, nagle po wojnie stali się w oczach Polaków Niemcami. Osoby, które wyemigrowały, czuły się w Niemczech również ,,kimś obcym, z zewnątrz". Traktowani jako Polacy starali się zatrzeć za wszelką cenę swe mazurskie pochodzenie. Następował brak samoidentyfikacji lub rozdwojenie w kwestii narodowej, gdyż emigranci nie bardzo wiedzieli czy są Polakami, czy Niemcami, traktowani jako obcy w obu państwach.
   Andrzej Sakson wyodrębnił następujące formy świadomości narodowej ludności mazurskiej(13):
. 1. Świadomość polska w pełni ukształtowana (,,Jestem Polakiem").
. 2. Świadomość propolska (,,Jestem bardziej Polakiem niż Mazurem", ,,Jestem bardziej Mazurem niż Polakiem").
. 3. Świadomość mazurska (,,Jestem Mazurem").
. 4. Świadomość proniemiecka (,,Jestem bardziej Niemcem niż Mazurem", ,,Jestem bardziej Mazurem niż Niemcem").
. 5. Świadomość niemiecka (,,Jestem Niemcem").
   Prowadząc badania wśród ewangelików z Pisza pytałem wprost o subiektywne poczucie tożsamości narodowej, mając jednak świadomość, że jest to mało skuteczna metoda. Tym bardziej, że raczej niechętnie ludność mazurska porusza ten temat podchodząc niekiedy z ogromną rezerwą i nieufnością. Trzeba również dodać, że niektóre deklaracje mogą się nie pokrywać z faktycznymi odczuciami respondentów. Uzyskane wyniki zakreślają jednak ogólny obraz świadomości narodowej ewangelików. W swoich badaniach przyjąłem trzy kategorie świadomości narodowej: polska, mazurska i niemiecka (nikt nie deklarował innej przynależności narodowej).
   Tylko 1/4 naszych respondentów deklaruje polską świadomość narodową (tab. 8). Za Mazurów uważa się 35,7% badanych. Niemcami czuje się największa grupa ewangelików - tak odpowiedziało 39,3% ogółu ankietowanych. Wskaźniki powyższe są różne od danych otrzymanych przez innych socjologów14. Odsetek Mazurów deklarujących inną przynależność niż polską świadomość narodową jest bardzo wysoki.
   Mazurskość należy traktować jako formę pośrednią pomiędzy polską a niemiecką świadomością narodową, będącą niekiedy wynikiem zagubienia lub niechęci do identyfikowania się z jakimkolwiek narodem.
   Nie stwierdziłem trwałych zależności pomiędzy płcią respondentów, a deklarowaną świadomością narodową. Warto wszakże zaznaczyć, że wśród osób utożsamiających się z Niemcami większy odsetek stanowią mężczyźni (55,6%) niż kobiety (31,6%).
   W pokoleniu najstarszym dominuje świadomość pośrednia i niemiecka (tab. 9). 40% badanych powyżej 51 roku życia uważa się za Mazurów. Taki sam wskaźnik określa osoby uznające się za Niemców. Pozostali (20% tej grupy wiekowej) czują się Polakami. Taki rozkład wskaźników procentowych w tej kategorii wiekowej jest usprawiedliwiony silnymi wpływami germanizacji w okresie młodości znacznej części respondentów. Na wysoki odsetek świadomości pośredniej (mazurskiej) wpływ ma też poczucie tzw. ,,ojczyzny prywatnej", ,,tutejszości"(15).
   W pokoleniu średnim (31-50 lat) wychowanym i żyjącym w Polsce obserwujemy najwyższy wskaźnik osób posiadających polską świadomość narodową w odniesieniu do innych grup wiekowych. 37,5% respondentów tej kategorii uważa się za Polaków. Taki sam wskaźnik odnosi się do osób ze świadomością mazurską. 1/4 badanych z tej grupy czuje się Niemcami. Niewątpliwy wpływ na świadomość narodową grupy osób w średnim wieku miało wychowanie i wykształcenie w Polsce. Polskość stała się dla tych ludzi naturalnym otoczeniem. Utrzymuje się jednak świadomość pewnej odrębności akcentowanej przez środowisko zewnętrzne, jak choćby stereotyp ewangelika - Niemca.
   Najbardziej sprzeczne wyniki w zestawieniu z danymi otrzymanymi podczas ostatnich badań wśród Mazurów prowadzonych przez Andrzeja Saksona widoczne są w najmłodszej grupie wiekowej spośród ankietowanych (19-30 lat)16. Aż 60% badanych w tej kategorii wiekowej czuje się Niemcami. 20% ma świadomość bycia Mazurem i taki sam procent określa siebie jako Polaka. Jest to zjawisko zaskakujące, wiadomo bowiem, że badani z tej grupie zostali wychowani w polskim kręgu kulturowym. Wskaźnik określający niemieckość jest w tej grupie najwyższy. Jednakże musimy zauważyć, że grupa jest zbyt mała, aby wyciągać ostateczne wnioski.
   Nie można więc potwierdzić twierdzenia wielu socjologów głoszących, że im młodsze pokolenie tym niższy wskaźnik procentowy osób uważających się za Niemców i wyższy wskaźnik polskości. Można przypuszczać, że czynnikiem wpływającym na taką, a nie inną świadomość narodową młodych ludzi ma trudna sytuacja ekonomiczna w kraju (szczególnie w okresie przeprowadzania badań), częste kontakty z kuzynami z Niemiec, coraz częstsze tworzenie stowarzyszeń niemieckich na Mazurach (np. Piskie Stowarzyszenie Niemieckie Miasta i Regionu Pisz ,,Roś") oraz działalność tzw. ,,Ziomkostw" z Niemiec, które to organizacje od kilkunastu lat znacznie aktywizują swoje akcje wśród ludności rodzimej zamieszkującej teren dawnego powiatu piskiego. Manifestowanie identyfikacji z narodem niemieckim jest też przejawem pewnej dumy i wyższości młodych ludzi wobec otoczenia. Młodzi poddają się łatwiej wszelkim wpływom zewnętrznym i emocjom.
   Zauważmy, że wśród osób pochodzących z rodzin inteligenckich dominuje zdecydowanie (80%) polska świadomość narodowa (tab. 10), zaś najwyższy wskaźnik określający postawę proniemiecką występuje wśród badanych z pochodzeniem robotniczym (47,1%).
   Interesujące, że osoby z wyższym wykształceniem czują się Niemcami (tab. 11). Wysoki wskaźnik identyfikacji z tym narodem odnotowałem także wśród respondentów z wykształceniem zawodowym (3 osoby) i średnim zawodowym (5 osób). Świadomość pośrednia (mazurska) dominuje głównie wśród badanych, którzy ukończyli szkołę podstawową (48,5%). Wszyscy respondenci z ukończoną szkołą średnią ogólnokształcącą mają świadomość przynależności do narodu polskiego.
   Przyjrzyjmy się jeszcze deklaracjom świadomości narodowej w poszczególnych grupach społeczno-zawodowych. Połowa inteligentów czuje się Niemcami, zaś po 1/4 tej kategorii - Mazurami i Polakami. Dwóch pracowników umysłowych opowiedziało się za przynależnością do narodu niemieckiego. Najwyższy wskaźnik określający świadomość mazurską charakteryzuje robotników (35,3%). Polską świadomość narodową można najczęściej spotkać wśród chłopów.
   Wielu znawców problemów związanych z ludnością mazurską twierdzi, że identyfikowanie się Mazurów z narodem niemieckim jest często wynikiem stawiania na równych płaszczyznach pojęć: ,,Ewangelik = Niemiec". Wielu ewangelików swą przynależność religijną utożsamia z przynależnością narodową.
   Spróbowałem więc skorelować deklarowaną świadomość narodową z deklarowanym globalnym stosunkiem do religii respondentów. Dwie osoby wierzące niepraktykujące czują się Polakami. Taką świadomość narodową posiada też większy procent osób praktykujących nieregularnie (różnica wynosi 10,8%). Wskaźniki wśród badanych, praktykujących regularnie i nieregularnie uważających się za Niemców są raczej wyrównane (odpowiednio 40% i 42,9%). W grupie ze świadomością mazurską wyższy o 7,9% wskaźnik określa praktykujących niesystematycznie niż systematycznie. Nie stwierdziłem trwałych zależności zachodzących pomiędzy stosunkiem do religii a tożsamością narodową.
   Ewangelicy z Pisza w większości uważają się za Niemców i za Mazurów. Tylko 1/4 ogółu populacji deklaruje przynależność do narodu polskiego. Dosyć liczna jest forma przejściowa świadomości narodowej, którą prezentują osoby uważające siebie za Mazurów.
   Brak jest zależności pomiędzy płcią respondentów, a deklarowaną świadomością narodową. Silny wpływ przywiązania do ,,niemieckości" i ,,mazurskości" można zaobserwować w starszym pokoleniu ewangelików. Najwięcej osób z polską świadomością narodową jest w średnim wieku - osoby te wychowały się w polskim kręgu kulturowym, co znacznie wpłynęło na ich świadomość. W najmłodszej grupie wiekowej można zaobserwować bardzo wysoki wskaźnik niemieckości. Przypuszczalnie jest to wynikiem trudnej sytuacji ekonomicznej w kraju, swoistej mody na mniejszości narodowe oraz intensywnej pomocy charytatywnej ze strony niemieckiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz różnych stowarzyszeń i organizacji niemieckich dla ludności ewangelickiej Mazur w okresie badań (1990-1991). Pewną rolę odgrywa też aktywizacja organizacji proniemieckich i ich wpływ szczególnie na ludzi młodszych.
   Osoby z pochodzeniem inteligenckim prezentują częściej niż inni polską świadomość narodową. Badani, którzy ukończyli wyższe uczelnie w większym stopniu niż osoby z innym wykształceniem czują swój związek z narodem niemieckim.
   Nie zaobserwowałem związków zachodzących między strukturą społeczno-zawodową, a sposobem identyfikacji narodowej. Również deklarowana globalna postawa wobec religii nie wpływa znacząco na odczucia narodowościowe.
   Podsumowując problem świadomości narodowej Mazurów z Pisza i okolic można stwierdzić, że płaszczyzna osobowościowa tej świadomości jest jeszcze słabo rozwinięta - silne jest poczucie odrębności ewangelików - Mazurów w społeczeństwie, funkcjonują stereotypy i uprzedzenia. Co za tym idzie również aspekt identyfikacyjno-obywatelski świadomości narodowej jest na nie najwyższym poziomie, gdyż poczucie przynależności do narodu i państwa polskiego występują tylko wśród części respondentów.
   Nie napawa optymizmem fakt utrzymania się izolacji ewangelików - Mazurów w społeczeństwie. Tworzą oni nadal odrębną grupę odcinającą się w pewnych aspektach od otoczenia. Świadomość narodowa respondentów jest w większości przypadków obca realiom geograficzno-kulturowym, pomimo kilkudziesięciu lat trwania procesu asymilacji.

Włodzimierz Nowakowski

Włodzimierz Nowakowski mieszka w Piszu, jest absolwentem Instytutu Nauk Filozoficzno-Społecznych WSP w Olsztynie.

Tabela 1. Znajomość języków a wykształcenie respondentów.

Wykształcenie Liczba Znajomość języków obcych
Język niemiecki Inne języki obce Brak znajomości języków
Liczba % Liczba % Liczba %
Podstawowe 33 25 75.8 - - 8 24.2
Zawodowe 5 1 - - - - -
Średnie ogólnokształcące 6 6 - 2 - - -
Średnie zawodowe 9 9 - 3 - - -
Wyższe 3 3 - - - - -
Ogółem 56 44 75.8 5 8.9 12 21.4

Tabela 2. Znajomość języków obcych a wiek respondentów.

Wiek Liczba Znajomość języków obcych
Język niemiecki Inne języki obce Brak znajomości języków
Liczba % Liczba % Liczba %
19-30 10 4 40 1 10 6 60
31-50 16 14 87.5 4 25 2 12.5
51-85 6 6 - 2 - - -
Ogółem 56 44 75.8 5 8.9 12 21.4

Tabela 3. Posiadanie przez respondentów rodziny poza granicami kraju.

Rodzina poza granicami kraju Liczba %
Posiada rodzinę za granicą 50 89.3
Nie posiada rodziny za granicą 6 10.7
Ogółem 56 100

Tabela 4. Częstotliwość wyjazdów za granicę.

Częstotliwość wyjazdów za granicę Liczba %
Raz na pół roku 2 3.6
Raz na rok 2 3.6
Raz na kilka lat 22 39.3
W ogóle nie wyjeżdża 30 53.5
Ogółem 56 100

Tabela 5. Kraj docelowy wyjazdów respondentów.

Kraj docelowy wyjażdów Liczba %
Niemcy 26 46.5
Inny - -
Brak odpowiedzi 30 53.5
Ogółem 56 100

Tabela 6. Cel wyjazdów za granicę.

Cel wyjazdów za granicę Liczba %
Odwiedziny rodziny 24 49.2
Odwiedziny przyjaciół 2 3.6
Turystyczny - -
Praca sezonowa 3 5.4
Brak odpowiedzi 30 53.5
Ogółem 56 100

Tabela 7. Przyczyny, dla których respondenci chcieliby zmienić kraj zamieszkania.

Motywy chęci zmiany kraju zamieszkania Liczba %
Z powodów ekonomicznych 2 3.6
Z powodów narodowościowych 6 10.7
Z powodów rodzinnych - -
Inne powody - -
Brak chęci zmiany kraju zamieszkania 48 87.5
Ogółem 56 100

Tabela 8. Płeć a deklarowana przynależność narodowa.

Płeć Liczba Deklarowana przynależność narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
Kobiety 38 10 26.3 16 42.1 12 31.6
Mężczyźni 18 4 22.2 4 22.2 10 55.6
Ogółem 56 14 25 20 35.7 22 39.5

Tabela 9. Wiek respodentów a deklarowana świadomość narodowa.

Wiek Liczba Deklarowana przynależność narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
19-30 10 2 20 2 20 6 60
30-50 16 6 37.5 6 37.5 4 25
51-85 30 6 20 12 40 12 40
Ogółem 56 14 25 20 35.7 22 39.5

Tabela 10. Deklarowana świadomość narodowa a pochodzenie społeczne.

Pochodzenie społeczne Liczba Deklarowana przynależność narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
Chłopskie 38 10 26.3 16 42.1 12 31.6
Robotnicze 18 4 22.2 4 22.2 10 55.6
Rzemieślnicze 2 - - 2 100 - -
Inteligenckie 10 8 80 - - 2 10
Inne - - - - - - -
Ogółem 56 14 25 20 37.5 22 39.3

Tabela 11. Wykształcenie a deklarowana świadomość narodowa.

Wykształcenie Liczba Deklarowana świadomość narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
Podstawowe 33 6 18.2 16 48.5 11 33.3
Zawodowe - - 2 - - 3 -
Średnie ogólnokształcące 6 6 - - - - -
Średnie zawodowe 9 2 - - - 5 -
Wyższe 3 - - - - 3 -
Ogółem 56 14 25 20 35.7 22 39.3

Tabela 12. Struktura społeczno-zawodowa a świadomość narodowa respondentów

Grupa społeczno - zawodowa Liczba Deklarowana świadomość narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
Robotnicy 17 4 23.5 6 35.3 7 41.2
Chłopi 7 4 - 1 - 2 -
Pracownicy umysłowi 2 - - - - 2 -
Inteligencja 8 2 - 2 - 4 -
Inni 22 4 18.2 11 50 7 31.8
Ogółem 56 14 25 20 35.7 22 39.5

Tabela 13. Deklarowana świadomość narodowa a globalny stosunek do wiary.

Stosunek do wiary Liczba Deklarowana świadomość narodowa
Polska Mazurska Niemiecka
Liczba % Liczba % Liczba %
Wierzący i praktykujący regularnie 40 10 25 14 35 16 40
Wierzący i praktykujący nieregularnie 14 2 14.2 6 42.9 6 42.9
Wierzący i niepraktykujący 2 2 - - - - -
Ogółem 56 14 25 20 35.7 22 39.2

Powrót