Monografia historyczno-przyrodnicza starego cmentarza komunalnego w Piszu

Historia cmentarza

  Pierwszy cmentarz w Piszu w nowożytnej postaci prawdopodobnie znajdował się na terenie przykościelnym. W przypadku epidemii, które w przeszłości zdarzały się nader często zmarłe osoby grzebano na specjalnie tworzonych w tym celu cmentarzach położonych z dala od ludzkich siedlisk. Cmentarze epidemiologiczne w zależności od rodzaju epidemii bywały różnie nazywane, np. cmentarze choleryczne. Na planie Pisza z 1684 r. wykonanym przez Guisego przedstawiony jest geometryczny układ ulic (posesji) z dużym krzyżem symbolizującym kościół, wokół którego znajduje się kilka mniejszych krzyżyków rozmieszczonych regularnie . Zatem cmentarz był o układzie regularnym, z symetrycznie rozmieszczonymi mogiłami, między którymi sadzono zapewne drzewa owocowe, symbolizujące odrodzenie. Jest to typowe rozwiązanie w założeniach przyklasztornych z okresu średniowiecza . Należy przypuszczać, że cmentarz przykościelny funkcjonował do około 1838 r., kiedy zamknięto świątynię ze względu na fatalny stan techniczny . Kościół zagrożony zawaleniem rozebrano a na jego miejscu wzniesiono w 1843 r. nową świątynię. Prawdopodobnie wtedy został zamknięty lub zlikwidowany cmentarz przykościelny. Było to typowe działanie w tym okresie. W końcu osiemnastego i na początku dziewiętnastego wieku wskutek braku miejsca na cmentarzu przykościelnym i znacznego wzrostu liczby ludności miast zaczęto zakładać wspólne cmentarze na wydzielonych terenach podmiejskich. Choć zdarzały się liczne przypadki sprzeciwów, których podstawą był fanatyzm religijny proces ten w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku szybko się upowszechnił .
   W 1837 r. zostały częściowo wyburzone mury obronne zamku, zaś jego teren włączono do obszaru luźno zabudowanego miasta poza murami. Należy pamiętać o tym, że wiek dziewiętnasty jest istotnym okresem zmian w rozwoju przestrzennym miasta. Analiza i porównanie map z różnych okresów potwierdzają to, iż omawiany cmentarz założono w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku poza obrębem dawnych obwarowań, tj. w okresie po częściowym wyburzeniu murów w 1837 r. i odbudowie kościoła w 1843 r . Lokalizacja cmentarza poza granicami miasta była podyktowana względami sanitarnymi .
   W latach 1914-1915 na cmentarzu założono kwaterę wojenną . Początkowo na żołnierskich mogiłach ustawiono drewniane krzyże z odpowiednimi inskrypcjami w języku niemieckim (ryc.2) , które około 1920 r. zostały zastąpione krzyżami betonowymi. Wtedy też postawiono pośrodku kwatery potężny, kilkumetrowej wysokości, betonowy krzyż. Prawdopodobnie również około 1920 r. postawiono ogrodzenie z łupanego kamienia (granit) .
   W 1945 r. na obrzeżu cmentarza przy ulicy Dworcowej założono kwaterę poległych żołnierzy radzieckich. Jednakże kwatera ta została wydzielona poprzez postawienie odrębnego, wysokiego, ogrodzenia.
   Cmentarz w latach 60. był bardzo zaniedbany . Nie pielęgnowany po wojnie zarósł samosiewami drzew i krzewów, stając się nieprzebytą gęstwiną. Jedynie główna aleja prowadząca od bramy metalowej przy ulicy Dworcowej i niewielka część w pobliżu betonowego krzyża, na terenie kwatery grobów żołnierzy niemieckich była pozbawiona zarośli. Teren był tak zarośnięty, że przez gąszcz roślin widać było tylko na dwa - trzy metry. Cmentarz był czynny do 1961 r . Z chwilą zamknięcia cmentarza część mogił ekshumowano na nowy cmentarz komunalny przy ulicy Warszawskiej, w tym żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 r. Natomiast dewastacja kwatery wojennej z okresu pierwszej wojny światowej nastąpiła w czasie wznoszenia bloków przy ulicy Mickiewicza. Według relacji kilku mieszkańców Pisza betonowe krzyże z żołnierskich mogił trafiły w ławy lub fundamenty wznoszonych nieopodal budynków . Tym samym działania te doprowadziły do tego, że ostatecznie zaprzepaszczona została szansa by ze starego cmentarza komunalnego uczynić swoiste ,,Piskie Powązki". Do 1961 r. pochówki robiono w wolnych miejscach, w części przylegającej do ulicy Dworcowej i w części zachodniej, za kaplicą. Teren cmentarza sąsiadujący ze stadionem, zwłaszcza w części zachodniej, były słabo zagospodarowane. Wzdłuż granicy ze stadionem w latach 60. znajdował się wysoki płot z drewna, wzniesiony zapewne w czasie budowy stadionu w 1965 r. Funkcjonalnym centrum cmentarza była droga wychodząca spod kaplicy na ulicę Dworcową. Wzdłuż niej koncentrowały się najokazalsze nagrobki. Ogrodzone były żeliwnymi płotkami, których szczątkowe elementy przetrwały do dziś . Metalowa brama znajdująca się na wprost głównej alei była czynna, podobnie jak obecnie, ale brama boczna z betonowym łukiem nad wrotami, była zabita deskami. Całość ogrodzona była siatką w której, nie było dodatkowych przejść, jak dziś. Stan grobów był jeszcze w latach 60. dobry. Były nie zniszczone aż do lat 70. Na początku lat 60. pojawiły się przejścia w ogrodzeniu i zaczęły tworzyć się skróty, ale proces postępował wraz z powstającymi blokami przy ulicy Mickiewicza.
   Na rycinie 1 przedstawione zostały dwa schematy kompozycyjno-przestrzenne przedstawiające stan z lat 50. i 90 obecnego stulecia. Wykonane zostały one między innymi na podstawie map topograficznych z lat 1938, 1955, 1984 i 1989 , obserwacji terenowych i analizy układów roślinnych oraz przekazów ustnych i archiwalnych fotografii.
Porównanie stanu zagospodarowania cmentarza w latach 50. i 90.            obecnego stulecia.
Ryc. 1.
Porównanie stanu zagospodarowania cmentarza w latach 50. i 90. obecnego stulecia. 1- drogi, 2- kaplica, 3- mur, 4- siatka ogrodzeniowa, 5- kierunki wejścia (wielkość strzałki określa przepustowość), 6- drzewa

  Najistotniejszymi zmianami na cmentarzu w ostatnim półwieczu są niewątpliwie przemiany w układzie komunikacyjnym oraz stopniowy zanik wyrazistości alei. Układ komunikacyjny z prostego, podporządkowanego nadrzędnemu układowi prostopadłemu, stał się nieczytelny i przypadkowy. Wyniknęło to ze zmiany otoczenia, z potrzeby wolnego połączenia osiedla mieszkaniowego powstałego przy ulicy Mickiewicza z centrum miasta. Wybudowane garaże wzdłuż naprzeciwległych boków cmentarza całkowicie uniemożliwiły zaadaptowanie starego układu alei. Wskutek czego ciągi komunikacyjne, bardzo silnie podkreślone alejami drzew, przestały być użytkowane. Zmienił się w przeciągu omawianych pięćdziesięciu lat także stan grobów, których większość nie w sposób zidentyfikować z powodu dewastacji. Wyrosło wiele drzew, które zarosły dawne drogi, powodując przy okazji dalsze zniszczenia nagrobków. Wydeptane zostały nowe ciągi komunikacyjne, często nawet po mogiłach. Ogólnie rzecz biorąc cmentarz przetrwał w dużym stopniu nie zniszczony, jednak żywiołowe zmiany w układzie komunikacyjnym i wandalizm poczyniły duże szkody w małej architekturze i zieleni.

Podstawy prawne ochrony cmentarzy

  Do cmentarzy tzw. cywilnych i cmentarzy wojennych odnoszą się odmienne przepisy prawne wynikające z przyjętych norm ich ochrony i funkcji. Pierwsze z nich są chronione przepisami krajowymi. Do cmentarzy wojennych odnoszą się przepisy międzynarodowe, bowiem stanowią dobra kultury ponadnarodowej. Cmentarze cywilne dzielą się na cmentarze czynne i nieczynne. Pierwsza grupa to takie cmentarze, na których na bieżąco odbywa się chowanie zmarłych osób. Cmentarze nieczynne, to takie obiekty, na których zaprzestano chowania zwłok z powodu braku powierzchni grzebalnej, bądź na podstawie aktu prawnego wydanego przez organ władzy terenowej, czyli decyzji o zamknięciu cmentarza dla grzebania zmarłych. Podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy cmentarzy cywilnych jest ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 11) z późniejszymi zmianami (Dz. U. Nr 47 poz. 298, z dnia 22 listopada 1972 r.) oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 października 1972 r. Dotyczące urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych (Dz. U. Nr 47 poz. 299). Przesłanki humanistyczne i kulturowe doprowadziły do nowelizacji uregulowań prawnych o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. Ustawa z dnia 18 lipca 1991 r. (Dz. U. Nr 64 poz. 271) wnosi przede wszystkim nienaruszalność i upamiętnienie cmentarzy. W artykule 6 czytamy: Jeżeli teren cmentarza stanowi lub stanowił uprzednio własność Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego. I dalej: Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącego uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, na inny cel wydaje się po zasięgnięciu opinii właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego. W przypadku cmentarzy komunalnych jego teren można przeznaczyć na inny cel po upływie 40 lat od daty ostatniego pochówku. Jednakże ustawa zasadnicza o cmentarzach i chowaniu zmarłych zapewnia nienaruszalność grobu w okresie 20 lat, zaś w przypadku cmentarza dopuszcza się wykorzystanie na inny cel przed upływem 40 lat od daty ostatniego pochówku (w przypadku wyjątkowej potrzeby ze względu na dobro publiczne). Likwidując cmentarz i przeznaczając jego teren na inny cel należy pamiętać o tym, iż działania te mogą być prowadzone pod warunkiem zachowania pamiątek mających wartość artystyczną, historyczną lub archeologiczną. Pamiątki o powyższych wartościach powinny być w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków przeniesione w odpowiednie miejsce.
   Ustawa o ochronie dóbr kultury i muzeach z dnia 15 lutego 1962 r. (Dz. U. Nr 10 poz. 48) mówi: Pod względem merytorycznym przedmiotem ochrony są m.in. Cmentarze oraz miejsca upamiętnione walkami o niepodległość i sprawiedliwość społeczną, obozy zagłady i inne tereny, budowle (...). Bez zezwolenia właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków nie wolno zabytków burzyć, niszczyć, przerabiać, odnawiać, rekonstruować, zabudowywać, odbudowywać, zdobić, uzupełniać, rozkopywać ani dokonywać żadnych innych zmian. Powyższe przepisy odnoszą się również do prac mogących przyczynić się do zeszpecenia otoczenia zabytkowego cmentarza lub widoku na ten zabytek. Na podstawie przepisów art. 5 powyższej ustawy ochronie prawnej podlegają mające wartość historyczną, naukową lub artystyczną: cmentarze lub ich części; nagrobki, płyty i inne obiekty (jako dzieła artystyczne); mogiły, płyty nagrobne i pomniki o znaczeniu historycznym (np. osób szczególnie zasłużonych, wspólne mogiły ofiar egzekucji i inne). Natomiast Pismo Okólne Nr 8 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 września 1967 r. zawiera szczegółowe wytyczne dla służby konserwatorskiej w wypadku przeznaczenia terenu cmentarza na inne cele. Przede wszystkim obiekty zabytkowe należy wpisać do rejestru zabytków w trybie przewidzianym przepisami. Zabytki ruchome (płyta nagrobna, rzeźba i inne) mogą być przeniesione do muzeum i wtedy nie wpisuje się ich do rejestru zabytków, lecz do inwentarza danego muzeum. W przypadku przeznaczenia na inny cel części cmentarza, obiekty zabytkowe należy przenieść na pozostałą część cmentarza, o ile przeznaczenie tej części obiektu w planach zagospodarowania przestrzennego nie uległo zmianie. Wspomniane przenoszenia zabytków wymagają uzgodnienia z organami planowania przestrzennego. Koszty przeniesienia obiektów o wartości artystycznej, naukowej lub historycznej ponosi jednostka lub instytucja, która ubiega się o nabycie terenu cmentarza .

Układ przestrzenno-kompozycyjny cmentarza

  Cmentarz założony został na planie wieloboku o powierzchni 2,7 ha. Jego układ przestrzenno-kompozycyjny został oparty na prostokątnym układzie, któremu podporządkowane są prawie wszystkie elementy obiektu: drogi, aleje, układ nagrobków i lokalizacja kaplicy. Układ prostokątny z centralną aleją w założeniu cmentarnym był dosyć często stosowany na terenie dawnych Prus Wschodnich. Założenie w Piszu wyróżnia się od innych układów na planie regularnego prostokąta, swoim nietypowym kształtem. Prostokątny układ cmentarza w Piszu został skonstruowany opozycyjnie do zdecydowanej osi ulicy Dworcowej. Podkreślono być może w ten sposób odrębność i znaczenie obiektu w otoczeniu. Interesująco zostało zaaranżowane połączenie cmentarza i drogi murem kamiennym z dwiema bramami i wyjątkowymi w swoim rodzaju ławkami kamiennymi w tym ogrodzeniu.

Wartość przyrodnicza cmentarza

  Cmentarz będący swoistą oazą zieleni jest jednocześnie najstarszym terenem zieleni w Piszu. Zachował się tu wyjątkowy drzewostan. Na uwagę zwracają ogromne dęby szypułkowe (210-323 cm pierśnicy, tj obwodu pnia na wysokości 1,3 m.), klony zwyczajne (123-256 cm), jesiony wyniosłe (116-217 cm), lipy drobnolistne (120-308 cm). Mniej liczne drzewa cmentarza to: wiązy górskie, klony jesionolistne, brzozy brodawkowe, żywotniki zachodnie (39-65 cm, zaś trzy uschnięte okazy mają do 93 cm pierśnicy). Pojawiają się gdzieniegdzie pojedyncze drzewa robinii białej, kasztanowca zwyczajnego, morwy białej. Osobliwym zjawiskiem tego cmentarza są wspinające się po pniach drzew pędy bluszczu .
Inwentaryzacja starodrzewu i układu komunikacyjnego w 1997 r.
Ryc. 4.
Inwentaryzacja starodrzewu i układu komunikacyjnego w 1997 r. A - kaplica, B - kwatera żołnierzy radzieckich, C - główna brama, tzw. żelazna 1- starodrzew, 2- drogi, 3- główne wejścia, 4- kaplica, 5- mur, 6- siatka ogrodzeniowa
  Dużą wartością cmentarza jest różnowiekowy, samoodnawiający się drzewostan. Proces ten umożliwia zachowanie trwałości drzewostanu w sposób naturalny. Wypadające stare drzewa są uzupełniane przez młode. Jednak niewłaściwa pielęgnacja, polegająca na ścięciu, co kilka lat, podszycia młodych drzew przy ziemi, powoduje gwałtowny wzrost siewek drzew i tworzą się budzący uzasadniony strach zarośla. Właściwa byłaby wycinka częstsza, aczkolwiek selektywna, polegająca na pozostawianiu tylko nielicznych, dorastających drzew, a usuwanie konkurencyjnych.
   Podszycie cmentarza w wielu miejscach budzi nieprzyjemne odczucia, zwłaszcza tam gdzie rosną młode wiązy, lipy, klony, rzadziej dęby. Mniej zwarte są: śnieguliczki białe, porzeczki alpejskie, tawliny jarzębolistne, głogi - jednak gatunki te rosną rozproszone po całym terenie cmentarza w zacienieniu. Miejsca, gdzie spod zwartego masywu drzew dociera więcej światła, tworzą się kępy lilaka zwyczajnego (bzu), zwłaszcza na obrzeżach. Przy ogrodzeniu z posesją szkoły rośnie kilka starszych głogów z dawnego żywopłotu, prawdopodobnie nieformowanego.
   Runo cmentarza jest bardzo bogate. Najpowszechniejsze z tych gatunków to: bluszcz pospolity, barwinek mniejszy, szczawik zajęczy, konwalia majowa, narecznica samcza, marchew zwyczajna, stulisz lekarski, kuklik pospolity, kopytnik pospolity, zawilec gajowy, złoć żółta, cebulica syberyjska . Runo cmentarza, podobnie jak to się dzieje w zbiorowiskach grądowych, bogate jest również w rośliny aspektu wiosennego, czyli pojawiające się tylko wiosną. Szata roślinna zbiorowisk łąkowych w części cmentarza przylegającego do boiska sportowego obfituje w gatunki łąki świeżej oraz zbiorowisk ruderalnych. Są to przede wszystkim trawy (wiechlina łąkowa, kupówka pospolita, życica trwała) i rośliny dwuliścienne (jaskier ostry, wiesiołek dwuletni, groszek żółty). Warto w tym miejscu wspomnieć o corocznym zgrabianiu liści na cmentarzu. Jest to praktyka nie właściwa, bowiem prowadzi do zubożenia runa cmentarza, nie wspominając o uszkodzeniach mechanicznych (np. pędów bluszczu). Porządkowe zabiegi pielęgnacyjne powinny dotyczyć jedynie zbierania śmieci oraz zagrabiania ścieżek i alei cmentarza.
   Najważniejszy układ przestrzenny cmentarza stanowią przecinające się aleje lipowe. Oprócz tego układu można odczytać jeszcze kilka mniejszych elementów przestrzennych.
Lp. Nazwa gatunkowa (pol.) Nazwa gatunkowa (łac.) Obwód pnia w cm. Potencjalny pomnik przyrody
1 Jesion pospolity Fraxinus exelsior 217
2 Lipa drobnolistna Tilia cordata 213
3 Dąb szypułkowy Quercus robur 227
4 Dąb szypułkowy Quercus robur 314 **
5 Lipa drobnolistna Tilia cordata 245 *
6 Lipa drobnolistna Tilia cordata 308 **
7 Lipa drobnolistna Tilia cordata 241 *
8 Dąb szypułkowy Quercus robur 220
9 Dąb szypułkowy Quercus robur 323 **
10 Żywotnik zachodni Thuja occidentalis 93 *
11 Dąb szypułkowy Quercus robur 275 *
12 Jesion pospolity Fraxinus exelsior 214
13 Klon pospolity Acer platanoides 243 *
14 Klon pospolity Acer platanoides 216
15 Klon pospolity Acer platanoides 191
16 Klon pospolity Acer platanoides 182
17 Klon pospolity Acer platanoides 170
18 Lipa drobnolistna Tilia cordata 202
19 Klon pospolity Acer platanoides 204
20 Jesion pospolity Fraxinus exelsior 200
21 Jesion pospolity Fraxinus exelsior 199
22 Klon pospolity Acer platanoides 256 **
23 Żywotnik zachodni Thuja occidentalis 83
24 Lipa drobnolistna Tilia cordata 211
25 Klon pospolity Acer platanoides 234 *
26 Dąb szypułkowy Quercus robur 210
Ryc. 5.
Wykaz najstarszych drzew cmentarza. Lokalizacja tych drzew przedstawiona jest na rycinie 2. ** Wielkość obwodu pnia drzewa przekraczająca przyjętą w praktyce konserwatorskiej za wartość minimalną do wpisania do rejestru pomników przyrody * Wielkość niewiele odbiegająca od opisanej powyżej.
  Rosnące trzy sosny wejmutki przy bramie z murowanym łukiem poza granicą założenia podkreślają pierwotne wejście na cmentarz. Sosny wejmutki sadzono bowiem w miejscach atrakcyjnych, gdyż były cenione w dawnych Prusach Wschodnich ze względu na swoją urodę, co świadczy o tym, że pod koniec dziewiętnastego wieku brama ta była nie mniej użytkowana od bramy żelaznej przy ulicy Dworcowej. Jak można sądzić z rozwoju przestrzennego Pisza, cmentarz był w początkach swego istnienia na peryferiach miasta, dlatego też brama z murowanym łukiem pełniła na początku rolę bramy głównej skierowanej w stronę centrum miasta .
   Wzdłuż osi południowej alei przy polanie z grobami żołnierzy niemieckich z okresu pierwszej wojny światowej rośnie rząd jesionów o przewisających pędach (odmiana Pendula ). Archiwalne zdjęcie z okresu międzywojennego przedstawia ów układ jesionów wokół założonej kwatery poległych żołnierzy wraz z nieistniejącymi już karaganami drzewiastymi.
   W tle tego zdjęcia widać wyraźnie dominujący w drzewostanie świerk, co jest zaskakujące, zważywszy, że w obecnym składzie drzewostanu świerka prawie nie ma. Rośnie tylko jeden okaz. W dużym stopniu wypadły występujące tu licznie jeszcze w latach 60. żywotniki zachodnie. Obecnie znajduje się wokół polany z betonowym krzyżem 14 okazów i kilka pojedynczych w części zachodniej cmentarza.
   Kwatera wojenna z okresu pierwszej wojny światowej na starym cmentarzu komunalnym w Piszu jest przykładem niestosowania wydanej w 1918 r. "Instrukcji dotyczącej urządzania cmentarzy wojennych na terenie Prus Wschodnich", a dotyczącej m.in. doboru roślin, w której był wyraźny nakaz sadzenia tylko rodzimych gatunków drzew i krzewów . Zjawisko sadzenia odmian roślin krajowych, karagany, a przede wszystkim żywotników na cmentarzach było bardzo powszechne, musiało być silniejsze od urzędowych nakazów .
   Interesujące są pozostałości roślin sadzonych dawniej na mogiłach. Są to: bluszcze pospolite, barwinki mniejsze, konwalie majowe, paprocie-narecznice samcze, pojedyncze okazy host, rozchodników (dosadzane później). Rośliny te wytrzymały próbę czasu, przy minimalnej pielęgnacji, a czasem jej braku. Przykrym widokiem są efekty wandalizmu na drzewach. Kilka z nich zostało oszpeconych, niektóre wprost wycięte.
   Ze względu na ograniczone możliwości autorzy artykułu świadomie pominęli świat zwierząt tego siedliska, który jest również interesujący, m.in. cmentarz stanowi ostoję ptaków. Zagadnienie to wymaga odrębnego opracowania.

Próba zaadaptowania cmentarza do nowych warunków i zapobiegnięcia dalszym zniszczeniom

  Karta Cmentarza z 1985 r. zawiera zapis o likwidacji cmentarza w 2001 r. i przekształceniu obiektu w park miejski. Jednak już w 1986 r. cmentarz został wpisany w całości do rejestru zabytków województwa suwalskiego ze względu na zachowany układ przestrzenny (kwatery, liczne aleje), zieleń (dęby, klony, brzozy), zachowaną część nagrobków z drugiej połowy dziewiętnastego i pierwszej połowy dwudziestego wieku, niektóre z nich w żelaznych ogrodzeniach. W ten sposób obiekt uzyskał moc prawną z tytułu ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach i wszelkie zmiany wymagają zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wobec takiego stanu rzeczy likwidacja cmentarza jest mało prawdopodobna. W jakimkolwiek wypadku zniszczenie wyszczególnionej w rejestrze kaplicy, bramy, układu zieleni i nagrobków, w świetle ustawy powinno być wykluczone. Ponadto obowiązkiem właścicieli i użytkowników jest utrzymanie należących do nich dóbr kultury (będących w rejestrze - przyt. aut.) we właściwym stanie. Oznacza to zabezpieczanie przed zniszczeniem, dewastacją, (...) ewidencji i rejestracji oraz na ich konserwacji, restauracji lub odbudowie, opartych na zasadach naukowych . Stan prawny narzuca więc ścisłe ramy w porządkowaniu powierzchni cmentarza. Poniższe rozważania dotyczą funkcji cmentarza w przyszłości w opisanych ramach prawnych. W aktualnym planie zagospodarowania przestrzennego Pisza w odniesieniu do omawianego cmentarza znajduje się tylko zapis mówiący o tym, że obiekt jest pod opieką konserwatorską. Jakiekolwiek zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym cmentarza wymagają sporządzenia inwentaryzacji, której koszt na dzień dzisiejszy wynosi około 5.000 zł .
Koncepcja zagospodarowania cmentarza- wariant z aleją przeprowadzającą przez założenie.
Ryc. 10.
Koncepcja zagospodarowania cmentarza- wariant z aleją przeprowadzającą przez założenie. 1 - część cmentarza (A) zaadaptowana bez zmian, 2 - część cmentarza (B) zaadaptowana jako strefa wypoczynku uspokojonego, 3 - kaplica, 4 - wejścia na cmentarz, 5 - drogi, 6 - budynki poza cmentarzem, C - kwatera wojenna z okresu pierwszej wojny światowej
  Największym zagrożeniem dla trwałości obiektu, któremu należy zapobiec w najbliższej przyszłości, jest nieuporządkowany ruch pieszy. Możliwe są więc dwa warianty przestrzennego zagospodarowania cmentarza. Pierwszy wariant polegałby na zaadaptowaniu równoleżnikowej alei i włączeniu jej w ruch zewnętrzny (ryc. 10). Aleja ta zastąpiłaby chaotyczne skróty (tzw. przedepty) i przywróciłaby porządek w prostokątnej kompozycji. Aleje wyprowadzające ruch pieszy poza obszar cmentarza (w kierunku ulicy Mickiewicza i Klementowskiego) winny zostać obsadzone lipami i być zbudowane jak aleje wewnętrzne (dawniej były to nawierzchnie gruntowe z betonowymi krawężnikami). Stworzenie odcinka alei przebiegającej przez boisko Szkoły Podstawowej nr 1 wymaga odrębnego rozwiązania kwestii garaży, które wyjątkowo niefortunnie zlokalizowano na obrzeżach boiska szkoły. Spontaniczny ruch pieszy w części A (ryc. 10) musiałby zostać oddzielony od części B niskim ogrodzeniem bądź żywopłotem. Odrębnych zabiegów renowacyjnych wymaga kwatera wojenna z okresu pierwszej wojny światowej, która znajduje się w części A cmentarza. Od kilku lat opiekuje się ją Niemiecki Związek Ochrony Grobów Żołnierskich (Volksbund Deutsche Kriegergräberfürsorge) w ramach międzynarodowych wakacyjnych obozów młodzieżowych, podczas których wykonywane są prace porządkowe. Wymaga ona również wydzielenia, najlepiej niskim płotkiem sztachetowym. Ponieważ kwatera wojenna jest ograniczona z każdej strony prostokątnym układem alei, zatem postawienie niskiego ogrodzenia nie ograniczyłoby uporządkowanego ruchu pieszego. Jej wydzielenie podkreśliłoby wartość historyczną tego miejsca i zlikwidowałoby w tej części cmentarza chaotyczne przedepty. W dalszej perspektywie czasowej należałoby się zastanowić na ile realna jest rekonstrukcja pierwotnego wyglądu kwatery. Drugi wariant polegający na całkowitym ogrodzeniu cmentarza i odizolowaniu go od otoczenia byłby działaniem nastawionym na ochronę obiektu przy ignorowaniu zmian przestrzennych w otoczeniu. Przy nieodpowiednim zabezpieczeniu elementów cmentarza, chociażby z powodów finansowych, rozwiązanie powyższe jest mniej korzystne dla trwałości obiektu. Niezależnie od przyjętego wariantu przestrzennego zagospodarowania cmentarza natychmiastowego rozwiązania wymaga naprawa uszkodzonego ogrodzenia. Wiosną 1998 r. zakończyła się budowa dużego bloku mieszkalnego przy ulicy Dworcowej 13 (wzdłuż zachodniej krawędzi cmentarza), co przyczyni się do zwiększenia natężenia nieuporządkowanego ruchu pieszego. Posesja tego budynku powinna zostać oddzielona od cmentarza solidnym ogrodzeniem. Prawie całkowitemu zniszczeniu wskutek wandalizmu uległo ogrodzenie cmentarza w części przylegającej do posesji bloków przy ulicy Dworcowej 11a i 11b. Kolejnym działaniem powinno być uczynienie terenu cmentarza miejscem bezpiecznym. Przede wszystkim jest to sprawa uporządkowania podszycia, ale też przystosowania dróg do łatwiejszej penetracji terenu przez służby porządkowe (straż miejska, policja). Niezależnie od przyjętego wariantu natychmiastowym zabiegom konserwatorskim musi być poddana cmentarna kaplica. Jej stan techniczny pogarsza się każdego roku. Bezpowrotnie zniszczone zostało wyposażenie kaplicy. Optymalnym rozwiązaniem byłoby ponowne zaadaptowanie jej do celów kultowych przez Kościół katolicki lub ewangelicki.
   W nowej koncepcji przestrzennego zagospodarowania należy również włączyć w obręb cmentarza komunalnego kwaterę żołnierzy radzieckich z 1945 r. Pozostawienie jej jako wyizolowanego miejsca jest z wielu powodów niepożądane.

Zakończenie

  Kompozycja cmentarza, zabytkowa kaplica, pamiątkowe groby, różnowiekowy i samoodnawiający się drzewostan stanowią o dużej wartości tego miejsca. Zwłaszcza wyjątkowy jest tu wspomniany drzewostan, jaki w miastach tego regionu należy do rzadkości. Optymalnym rozwiązaniem wydaje się być przekształcenie obiektu w park pamięci, w miejsce uspokojonego wypoczynku, w którym zachowane byłyby groby o znaczeniu historycznym i osób zasłużonych oraz kaplica. Przekształcenie cmentarza w park pamięci pozwoliłoby uczynić z owego miejsca niewątpliwie atrakcję turystyczną.

Ryszard Wojciech Pawlicki
Piotr Sikorski

Piotr Sikorski jest studentem piątego roku Wydziału Architektury Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Powrót