Z Archiwum

W obliczu zbliżającej się ofensywy Armii Czerwonej, 19 stycznia 1945 r. starosta (landrat) Herbert Ziemer1 otrzymał od kierownictwa NSDAP2 jeden z ostatnich rozkazów, dotyczący powszechnej ewakuacji ludności cywilnej i dóbr materialnych z powiatu piskiego.

Gauleiter i Komisarz Obrony Rzeszy

Królewiec, dnia 19 stycznia 1945 r., godzina 6.30

Do kierownictw powiatu nidzickiego, szczycieńskiego, ostródzkiego, olsztyńskiego, piskiego, ełckiego, giżyckiego, węgorzewskiego, gierdawskiego3 , wystruckiego4:

Rozwój sytuacji militarnej wymaga zapobiegawczego przekwaterowania i gospodarczego rozśrodkowania na południe od linii Ostróda, Stawiguda, Spychowo, Ruciane, Pisz, Biała Piska (łącznie z miejscowościami) i w kierunku wschodnim od linii Ruciane, zachodnia granica powiatu piskiego, zachodnia granica łańcucha Wielkich Jezior Mazurskich na zachód od Giżycka, zachodnia granica powiatu węgorzewskiego - szosa Nordenbork5 - Mołdzie6, łącznie z zachodnią granicą powiatu wystruckiego.
   Ludność wiejska zostanie odtransportowana w formie kolumn ewakuacyjnych do Okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie. Ludność nie ewakuowana w kolumnach - koleją do Okręgu Sachsen (Saksonia). Odpowiedzialność za to zleca się kierownikowi Urzędu Okręgowego NSV - Post. Cały obszar ewakuacji podzielono ze względu na ważność na trzy strefy:
   Pierwsza grupa ważności: cały powiat nidzicki, południowa część powiatu szczycieńskiego, na południe od szosy Szczytno - Rozogi, brzegiem Dąbrówna w powiecie ostródzkim;
   Druga grupa ważności: południowa część powiatu ostródzkiego - z Ostródą włącznie, południowa część powiatu olsztyńskiego - na południe od Stawigudy, powiat szczycieński - na południe od Pasymia i Spychowa, południowa część powiatu piskiego na południe od szosy Ruciane - Skarżyn; Trzecia grupa ważności: reszta powiatu piskiego, zachodnia część powiatu ełckiego, zachodnia część powiatu węgorzewskiego, wschodnia część powiatu gierdawskiego, zachodnia część powiatu wystruckiego. Te grupy ważności odnoszą się do kolejności podstawianych pociągów. Ruch kolumnowy we wszystkich powiatach musi zostać natychmiast i jednocześnie rozwiązany, o ile drogi są przejezdne. Całkowita ewakuacja ma zakończyć się w ciągu pięciu dni. Do transportu kolejowego podstawia się wagony towarowe, które zabezpieczone są przed zimnem. Kolej Państwowa7 może zaopatrzyć tylko część wagonów w piece (na każdy pociąg po pięć). Pozostałe zaopatrzone są w piece przenośne, a we wszystkich wagonach znajduje się wystarczająca ilość słomy i opału. Pociągi będą stały godzinę przed odjazdem na dworcu i zaopatrzone są na trzydniową podróż. Należy zaopatrzyć się w żywność. Urządzić ubikacje.
   Kolumny przejeżdżać będą przez obszar Iławy i Elbląga do Okręgu Rzeszy, Gdańsk - Prusy Zachodnie. Ewakuacja drogowa objęta zostanie rozkazem specjalnym. Przed rozpoczęciem przekwaterowania cały Volkssturm8 ewakuowanego obszaru będzie ze wszystkim zapowiedziami zwołany i ustanowiony. Do przekwaterowania w ewakuowanych powiatach zostają powołani mężczyźni jako kierownicy transportu i dowódcy kolumny, którym Volkssturm udzielił urlopu i którzy po zakończeniu swojego zadania muszą bezzwłocznie stawić się ponownie w swoich batalionach. Kto bez pozwolenia dowódcy batalionu odjedzie zostanie ukarany za dezercję.    Ewakuacja rolnictwa i rzemiosła podlega specjalnym rozkazom. Istniejące tekstylia, wyroby obuwnicze, łatwo psujące się artykuły żywnościowe mają być rozdzielone przez właścieli sklepów między ewakuowaną ludność. Kierownicy wszystkich powiatów urządzają według dyrektyw kierownika Urzędu Okręgowego NSV punkty żywienia oraz obrokowania koni wzdłuż tras ewakuacyjnych. Należy przy nich zapewnić obsługę. Burmistrzowie9 poszczególnych miejscowości są odpowiedzialni za wystarczające zakwaterowanie.

Podpisał: Koch10

Późnym wieczorem 19 stycznia 1945 r. starosta H. Ziemer otrzymał jeszcze jeden rozkaz o następującej treści:

Królewiec, dnia 19 stycznia 1945 r., godzina 18.30

Dotyczy: Gospodarcze rozwiązania i ewakuacja linii Ostróda, Pasym, Ruciane, Giżycko, Nordenbork, Welawa11, Lubiawa12.

Na wyżej określonych obszarach, z których niemieckie kobiety i dzieci zostały już odtransportowane, odbywa się gospodarcza ewakuacja. Tekstylia, buty, szybko psujące się artykuły żywnościowe ze sklepów handlu detalicznego będą oddane do pociągów ewakuacyjnych i kolumnom. Pozostałe dobra drobnego rzemiosła zostają odtransportowane według specjalnych rozkazów, o ile ewakuacja kobiet i dzieci została zakończona. Komisarze ewakuacji otrzymają specjalne dyrektywy. Należy stosować rozporządzenie z dnia 3 listopada.

Rolnicza ewakuacja Przewodniczący powiatowych związków rolników mają natychmiast zlecone, aby poprzez swoich kierowników w poszczególnych miejscowościach dokonać przeglądu przepędzanych stad bydła przy pomocy obcokrajowej siły roboczej13 . Stada zwierząt, które nie są koniecznie potrzebne zaopatrzeniu Wehrmachtu14 zostają dołączone do kolumn i po odjeździe ostatniego wozu przesiedleńczego będą poruszały się o własnych siłach. Tymczasowym obszarem ewakuacyjnym jest strefa 10-kilometrowa na południe i wschód od zarządzonych linii ewakuacyjnych według rozkazu ewakuacyjnego z dnia 19 stycznia 1945 r. Rozkaz wymarszu wydaje przewodniczący związku rolników, o ile obszar ewakuacji opuszczą ostatnie wozy przesiedleńców. Ostateczna ewakuacja 10-kilometrowej strefy nastąpi wskutek bieżącego przejmowania przez Kwatermistrzostwo Wehrmachtu, jak też wycofanie wszystkich rzeźni naszej prowincji.

Podpisał: Koch, Gauleiter Przyjęte: Henseleit

Tłumaczenie z języka niemieckiego: Krzysztof Dzikowski
Oprac. Ryszard Wojciech Pawlicki

Źródło: Guttzeit E.J.: Der Kreis Johannisburg. Ein ostpreussisches Heimatbuch. Holzner Verlag, 1964 Würzburg, s. 101-103.

Przypisy:

Herbert Ziemer urodził się 9 sierpnia 1888 r. w Prusach Wschodnich. 1 lutego 1930 r. objął stanowisko starosty piskiego. Poprzednim starostą był Georg Gottheimer (1914-1930), który, jak twierdzi jego rodzina z przyczyn politycznych musiał wyemigrować do Brazylii. Rodzina Gottheimera do dziś mieszka w tym kraju. Powiat piski był w 1930 r. w trudnej sytuacji ekonomicznej, co było wynikiem złego zarządzania gospodarczego w latach 1928-1931. Problemy te H. Ziemerowi udało się przezwyciężyć poprzez udzielanie pomocy rolnictwu, uruchomienie robót publicznych (m.in. prace melioracyjne i budowa dróg) oraz wspieranie spółdzielczości. Przyczynił się do rozwoju kulturalnego i socjalnego powiatu piskiego. Za jego kadencji nastąpiła rozbudowa szpitala powiatowego i wzniesienie nowego gmachu starostwa (obecnie siedziba Urzędu Miasta i Gminy). Przez 15 lat sprawował patronat nad kościołem ewangelickim w Piszu, był członkiem kościelnej korporacji. Po ewakuacji w styczniu 1945 r. starosta H. Ziemer osiedlił się w powiecie Schleswig-Flensburg na północy Niemiec, gdzie dalej pracował jako urzędnik państwowy.
NSDAP - Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei (Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza). Na jej czele stał Führer - wódz, Adolf Hitler.
Gierdawy (niem. Gerdauen, obecnie Żeleznodorożdyj w Obwodzie Kaliningradzkim) - miasto powiatowe i stacja kolejowa w rejencji królewieckiej, na północny zachód od Węgorzewa.
Wystruć (niem. Insterburg, obecnie Czerniachowsk w Obwodzie Kaliningradzkim) - miasto powiatowe i stacja kolejowa w rejencji gąbińskiej.
Nordenbork (niem. Nordenburg, obecnie Kryłowo w Obwodzie Kaliningradzkim) - miasto i stacja kolejowa w powiecie gierdawskim.
Mołdzie (niem. Mulden).
W oryginale - Reichsbahn.
Volkssturm - oddziały terytorialne (obrony cywilnej) III Rzeszy, tworzone od września 1944 r. na obszarze Niemiec dla wzmocnienia sił Wehrmachtu. Do oddziałów tych powoływano mężczyzn w wieku od 16 do 60 lat, nie służących w Wehrmachcie.
W administracji niemieckiej burmistrz (Bürgermeister) był odpowiednikiem sołtysa.
Erich Koch (1896 - 1987), jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich. Od 1928 r. był gauleiterem Prus Wschodnich, w 1933 r. został nadprezydentem prowincji, a w październiku 1941 r. Komisarzem Rzeszy na Ukrainę oraz szefem zarządu cywilnego okręgu Białystok. W 1959 r. skazany w Polsce za zbrodnie hitlerowskie na karę śmierci. Jednakże wyroku nie wykonano ze względu na chorobę.
Welawa (niem. Wehlau, obecnie Znamiensk w Obwodzie Kaliningradzkim) miasto powiatowe i stacja kolejowa w rejencji gąbińskiej, w pobliżu Tapiewa (niem. Tapiau, ros. Gwardziejsk).
Lubiawa (niem. Labiau, obecnie Poliessk w Obwodzie Kaliningradzkim) miasto powiatowe i stacja kolejowa w rejencji gąbińskiej, na północny wschód od Królewca.
Chodzi tu o przymusowych robotników wywożonych z okupowanych krajów do Rzeszy Niemieckiej.
Wehrmacht - siły zbrojne, powstał w 1935 r., po przemianowaniu Reichswehry. Wodzem naczelnym Wehrmachtu był Adolf Hitler.